فرهنگ محرم و عاشورا در فيلم ها و نغمه هاي هنرمندان
سکانس ها و نواهایی در راه کربلا
مشعل - نمي توان هنرمند بود و التفاتي به فرهنگ محرم و عاشورا نداشت. عموم هنرمندان اصيل و ماندگار ايراني، در آثارشان حتما سري هم به فرهنگ ماندگار و زيباي عزاداري اباعبدالله (ع) زده اند؛ فرهنگي که قرن هاست در سرزمين ما ريشه هاي بسيار سترگي دوانده و عموم هنرهاي هاي ايراني را با خود درگير کرده است. اين بار و در بخش دوم اين مطلب باز هم نگاهي داريم به آثار هنري که عاشورا و محرم را در خود بازتاب داده اند و سري زده ايم به چند فيلم سينمايي و آلبوم موسيقي ماندگار که وامدار فرهنگ عظيم محرم هستند.
قاب های متحرک عاشورایی
شايد اگر خيلي سريع بخواهيم به فيلم ها و سريال هايي که درباره عاشورا و محرم ساخته شده اند، اشاره اي داشته باشيم، مختارنامه، شب دهم و روزواقعه را به ذهن و زبان بياوريم، اما اينها، همه تاريخچه عاشورا محور در سينما و تلويزيون ايران نيست و تعداد آثار عاشورايي بيش از اينهاست. آثاري که شايد اندکي به فراموشي سپرده شده اند، اما در زمان خود کارهاي مهم و فاخري بودند و هنوز هم ارزش ديدن دارند؛ آثاري که ديدن آنها مي تواند ما را به خاطرات سال هاي نه چندان دورمان در محرم و صفر ببرد و البته اگر آنها را قبلا نديده باشيم، ديدنشان در ماه هاي محرم و صفر، خالي از لطف نيست.
رستاخيز
درباره فيلم رستاخيز بحث هاي فراواني پيش آمد. فيلمي که مستقيما درباب واقعه عاشوراست و آن را از چشم پسر حر بن يزيد رياحي روايت مي کند. رستاخيز به کارگرداني احمدرضا درويش، اگر چه سيمرغ هاي بسيار زيادي در سي و دومين دوره جشنواره فيلم فجر را از آن خود کرد، اما هنوز اکران نشده است. صحنه هاي منحصر به فرد به همراه جلوه هاي ويژه بصري و فيلم برداري بسيار سخت فيلم رستاخيز، توجه هر مخاطبي را به خود جلب مي کند. از جمله سيمرغ هايي که رستاخيز در سال 92 با خود به خانه برد، مي توان به اين موارد اشاره کرد: کارگرداني: احمدرضا درويش، فيلم: تقي عليقلي زاده، نقش مکمل مرد: بابک حميديان، فيلمبرداري: حسين جعفريان، موسيقي متن: استيون واربک، جلوه هاي ويژه ميداني: حميدرضا سليماني، چهره پردازي: محسن موسوي، طراحي صحنه و لباس: مجيد ميرفخرايي.
سفير
کمي بيشتر از سه سال از پيروزي انقلاب اسلامي نگذشته بود که سينماي نوين پس از انقلاب، کم کم داشت شکل مي گرفت و فضاي خود را از نظر هنري و فرهنگي خلق مي کرد. فيلم سفير که سال 1361 به کارگرداني فريبرز صالح، در نخستين دوره از جشنواره فيلم فجر به اکران در آمد. فيلمي که واقعه عاشورا را دستمايه کار هنري قرار داده بود و توانست با بازي هاي خاص و رويکرد مذهبي، مخاطبان زيادي را متوجه خودش کند. سفير بازيگران بسيار زيادي داشت که از جمله مهمترين آنها مي توان به فرامرز قريبيان اشاره کرد. او نقش قيس بن مسهر را بازي کرد. قيس بن مسهر با نامه اي از سوي امام حسين(ع) براي سليمان بن صرد خزاعي راهي کوفه مي شود که در راه توسط ماموران ابن زياد، والي کوفه دستگير و به زندان مي افتد. در زندان به وي گفته مي شود که در صورت سخنراني عليه امام حسين(ع) از زندان آزاد خواهد شد، وي با پذيرفتن اين شرط به روي منبر رفته اما... بازي هاي روان و داستان جذاب سفير اين فيلم را براي هميشه ديدني کرده است. البته نخستين تجربه از ورود موضع عاشورا و محرم به صنعت سينماي ايران با مخاطرات زيادي روبه رو بوده است اما کارگردان اثر و بازيگران آن توانسته اند از عهده آن برآيند و فيلم شايسته اي را توليد کنند. از جمله بازيگران ديگر فيلم سفير عبارتند از: عزت الله مقبلي، جلال پيشواييان و کاظم افرندنيا.
عصر روز دهم
اگر چه فيلم عصر روز دهم مستقيما به واقعه عاشورا نمي پردازد اما چنانچه از نامش پيداست، پيوند موضوعي بسيار محکمي با عاشورا و فرهنگ محرم دارد. همه گره هاي اين فيلم در ايام محرم باز مي شود. فيلمي که آغازگر آن رسول ملاقلي پور بود، اما زمانه مهلت نداد که آن را تمام کند؛ از اين رو ادامه فيلم را مجتبي راعي کارگرداني کرد و به سرانجام رساند. فيلم درباره دختري است به نام مريم شيرازي که پزشک است و در ايام محرم براي پيدا کردن خواهر گمشده اش همچنين براي کمک به مردم عراق در امور پزشکي به کربلا و نجف مي رود اما در عصر روز دهم اتفاقاتي رقم مي خورد که فيلم در اوج آن اتفاقات به پايان مي رسد. فيلم عصر دهم تلاش مي کند تا در اثناي توجه به بافت داستان، مسائل فرهنگ ديني محرم شيعيان عرق را نيز به تصوير بکشد. فيلم که محصول سال 1387 است، نگاهي هم به اشغال عراق توسط امريکايي ها دارد و فرهنگ عاشورا را به فرهنگ ظلم ستيزي و مقابله با اشغالگران پيوند مي زند. بازيگران اصلي اين فيلم عبارتند از: هانيه توسلي، احمد مهران فر، آفرين عبيسي، سليمه رنگزن و عبدالرضا الطائي.
من و زيبا
در سينماي ايران يک بار پيش آمده که پرويز پرستويي و شهاب حسيني با هم هم بازي شوند. فيلم «من و زيبا» همان يک مرتبه است. فيلمي به کارگرداني فريدون حسن پور که محتواي آن درباره عاشورا و فرهنگ محرم است. موسي با بازي پرويز پرستويي، شخص گنهکاري است که در سلسله حوادثي به سوي فرهنگ محرم و تعزيه مي رود و توبه اي واقعي و الهي دارد. فيلم ساده و يکدست و روان است. هيچ پيچيدگي وجود ندارد. لوکيشن ها و استفاده از نورهاي طبيعي براي فيلم برداري، همچنين نوع بازي هاي پرستويي و حسيني بر جذابيت فيلم افزوده است. من و زيبا سال 90 اکران شده است.
به خاطر هانيه
به خاطر هانيه فيلمي است به کارگرداني کيومرث پوراحمد، فيلمي که فرهنگ عاشورا و محرم در تار و پود آن جريان دارد. به خاطر هانيه در بوشهر مي گذرد و دمام زني را به عنوان يک مناسک عاشورايي محور قرار داده است. اساسا در اين فيلم، ساز دمام هم جزء بازيگران است و نمي توان آن را از سکانس هاي تماشايي اش حذف کرد. موسيقي زيباي محمدرضا عليقلي، نوع ترکيب بندي سکانس ها و لوکيشن هاي بکر جنوب توانسته يک فيلم سرحال و ماندني را از خالق سريال قصه هاي مجيد در حافظه فرهنگي و هنري ايرانيان ثبت کند. تجربه کارهاي پور احمد نشان داده است که او توانايي خاصي در بازي گرفتن از کودکان دارد. در فيلم هاي پوراحمد و البته مجيد مجيدي کودکان مانند حرفه اي ترين بازيگران تاريخ سينما، چنان در نقش خود غوطه ور مي شوند که مشکل بتوان باور کرد که گاه براي نخستين بار است که جلوي دوربين مي روند. دانستن بخشي از داستان اين فيلم خالي از لطف نيست«ناخدا علو با چهارده مرد ديگر براي صيد به دريا مي روند ولي همه به جز ناخدا صيد دريا مي شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزيزانشان مي دانند و به او و خانواده اش حمله مي کنند و در اين بين دختر خردسال ناخدا هانيه فلج مي شود، ناخدا و خانواده اش تنگک را ترک مي کنند و به بوشهر مي روند. ناخدا علو نذر کرده که شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانيه شفا يابد اما مرگ امانش نمي دهد. پس از ناخدا پسر او تصميم مي گيرد تا نذر پدر را ادامه دهد تا شفاي خواهر را بگيرد اما براي دمام زدن مشکل پيدا مي کند...».
عزاداري در نغمه هايي فاخر
هنر موسيقي در قالب هاي مداحي، دمام زني، تعزيه و... جايگاه والايي در عزاداري براي اباعبدالله الحسين(ع) دارد. سرزمين مان ايران نيز، دريايي از نغمه ها و نواهاست که براي فرهنگ عاشورا و محرم به گوش مي رسند. موسيقي عاشورايي در سال هاي گذشته رونق بسيار جدي داشته است؛ به طوري که همواره يکي از پرفروش ترين آثار موسيقايي در ايران مربوط به موسيقي محرم است. اين بار هم نگاهي داريم به چند آلبوم عاشورايي در سبک هاي مختلف موسيقي که با رجوع به آنها دلمان باز هم بيش از پيش محرمي مي شود.
ذوالجناح مي آيد
اگر چه او را با بازيگري هايش بيشتر مي شناسيم، اما او ترانه خوان خوبي هم هست و براي عاشورائيان آلبوم «ذوالجناح مي آيد» را نيز خوانده است. شيوه خاص او در خوانندگي و لحن آرامش بسيار دلنشين است. رسول نجفيان در اين آلبوم قطعاتي چون من از راه دورآمدم، حسين به کربلا سفر مي کند، حج ناتمام، سوار مست، ذوالجناح مي آيد بي سوار، کو شهيدم کفنت، که بندد محمل زينب، شام غريبان و... اجرا شده اند. فضاي خاص تلفيقي که ميان موسيقي هاي محلي و ايراني و پاپ تعليق دارد، از عوامل جذابيت آن محسوب مي شود.
ماه ني
اميرحسين مدرس فقط مجري يا بازيگر نيست، او يکي از خوانندگان جدي موسيقي مذهبي کشورمان محسوب مي شود و درباره عاشورا و فرهنگ محرم آلبوم هاي بسيار زيادي توليد کرده است که ماه ني با تنظيم و آهنگسازي سيد حميدرضا صدري از جمله آنها ست. خود مدرس در اين آلبوم آورده است که «آنچه در مجموعه حاضر (ماه ني) مي شنويد، بازخواني گزيده اي از گنج خانه پربرکت نوحه هاي قديم و جديد است». اگر چه مدرس آلبوم ماه ني را بر اساس بازخواني خوانده، اما کيفيت اجراي او و نوع بازخواني ها و انتخاب نغمه ها از نکات جذاب اين آلبوم عاشورايي است که آن را بيش از پيش شنيدني مي کند.
شب دهم
اغراق نيست اگر بگوييم خيلي محال است که کسي گوشه اي از موسيقي سريال شب دهم را در ايران نشنيده باشد. موسيقي که توانست در ارتباط با مخاطب خود بسيار موفق عمل کند و جذابيت هاي سريال شب دهم را چندين برابر سازد. پس از پخش اين سريال، آلبوم آن نيز به نام آلبوم موسيقي شب دهم توانست در بازار موسيقي درخشش خوبي داشته باشد. آلبومي با آهنگسازي فردين خلعتبري و خوانندگي عليرضا قرباني که بخشي از قطعات آن مجال پيدا نکردند تا در سريال شب دهم حضور داشته باشند. از همين نظر است که آلبوم موسيقي سريال شب دهم مي تواند نغمه هاي جديد تري را به گوش علاقه مندان اين سريال برساند.
عطش و آتش
آلبوم عطش و آتش را کسي خوانده است که صدايي فراموش ناشدني دارد. صادق آهنگران مرد خوش صداي جبهه ها، بعد از حضور چهار دهه اي در موسيقي مذهبي و انقلابي ايران هنوز هم توانايي خلق آٍثار فاخري در حوزه موسيقي محرم و عاشورايي را دارد. آلبوم عطش و آتش مجموعه اي از نغمه ها و ترانه هاست که سيد محمد ميرزماني آنها را ساخته است. فضاي سازبندي ها با صداي صادق آهنگران، خصلت ويژه اي به موسيقي اين آلبوم داده است و آن را از چندين جهت شنيدني مي کند. اشعار خوب، صداي خوب و تنظيم هاي خوب در کنار آهنگسازي صحيح از امتيازهاي بسيار شاخص آلبوم عطش و آتش است.
ذوالجناح
آلبوم ذوالجناح اگر رسما خواننده ندارد، اما يکي از جذاب ترين آثار موسيقي مذهبي و عاشورايي در ايران است. عماد توحيدي با سازهاي کوبه اي و بابک شهرکي از شاگردان توانايي مرحوم همايون خرم توانسته اند با خلق ملودي ها و فضاهاي مذهبي، کار خوبي را در حوزه موسيقي محرم و عاشورا تهيه کنند. ذوالجناح در فضاي موسيقي جنوب است و سازهاي کوبه اي نقش بسيار پررنگي در آن دارد.
مولاي عشق
لحن خاص عليرضا عصار در خوانندگي موسيقي پاپ هميشه جذاب بوده است. حالتي از خواندن که به دکلمه نزديک مي شود. او همين لحن را نيز در آلبوم مولاي عشق به کار برده است. آلبومي که فواد حجازي، آهنگسازي آن را انجام داده و مهدي شريفي نيز سرايش اشعارش را به عهده داشته است. از نکات جالب توجه اين اثر عليرضا عصار، استفاده از نوازندگان برتر ارکستر سمفونيک و نوازندگان شاخص موسيقي ايراني است از جمله اين هنرمندان مي توان به خاچيک بابائيان، ارسلان کامکار، ابراهيم لطفي، مازيار ظهيرالدي، نيما زاهدي، عليرضا خورشيدفر، پاشا هنجني و فواد حجازي اشاره کرد.