نگاهی به چند کتاب تاريخی درباره نفت (بخش دوم)
میدان نفتی در تاریخ معاصر
علي بهرامي نفت نه چون نزولات آسماني، ناگهاني و غافل گير کننده بر سر ايرانيان باريدن گرفته است و نه چونان اختراعي شگرف، سال هاي سال زمان برده تا خودش را نشان دهد. نفت در ايران يک حضور خاص دارد. حضوري که به تدريج و با آغاز دهه هاي پاياني قرن سيزدهم خورشيدي، به قدري سنگيني مي کند که نمي توان از تاريخ معاصر ايران نام برد و حرفي زد اما نفت را در آن ناديده گرفت يا کم اهميت انگاشت. تاريخ نفت علاوه بر اينکه هنوز هم در اسناد خوانده نشده و زواياي ناديده انگاشته شده اي که توجه تاريخ نگاران را مي طلبد، پنهان است، اما صفحات زيادي از تاريخ نويسي معاصر را به خود اختصاص داده است، صفحاتي تاريخي که خواندن آنها مي تواند مورد توجه علاقه مندان به تاريخ و فرهنگ ايران معاصر قرار گيرد. اين بار هم مانند شماره پيشين شما را دعوت مي کنيم به خواندن و شناختن چند کتاب تاريخي ديگر که اختصاصا درباره نفت و تاثيرات معاصر آن نوشته شده اند. کتاب هايي که هر کدام از سويه هاي مختلفي مي کوشند تا تاريخ معاصر ايران را که با نفت پيوندي عميق پيدا کرده است، روايت کنند.
بازی قدرت: جنگ نفت در خاورمیانه
اين کتاب را محمود طلوعي نوشته است. او تلاش دارد تا با نگارش اين کتاب نگاهي راهبردي به تاريخ نفت و روابط بين الملل در سياست خارجي در خاورميانه داشته باشد. اين کتاب روايت گر ريشه هاي جنگ ها، خشونت ها و تحولات منطقه خاورميانه است. طلوعي براي اثبات نوشته هاي خود به اسناد و نوشته هاي بسيار زيادي ارجاع مي دهد. کتاب بازي قدرت: جنگ نفت در خاورميانه کتابي است واقع گرايانه که نشان مي دهد از تاريخ ظهور نفت در خاورميانه به عنوان يکي از سرشارترين منابع نفتي جهان، چگونه مسير تاريخي از صلح و آرامش نسبي به سوي نزاع ها و ستيزهاي دائمي پيش رفته است. اگر چه دقت در اين کتاب کمي تاثرانگيز است، اما گريزي از واقعيت هاي آن نخواهيم داشت.
ایران بین دو کودتا
کتاب «ايران بين دو کودتا» نوشته داريوش رحمانيان، استاد تاريخ دانشگاه تهران است. کتاب رحمانيان به کودتاي بيست و هشتم مرداد مي پردازد و به تبع آن مسئله اصلي اين اثر، نفت است. تاکيد و اصرار احمديان بر استفاده از اسناد قطعي در تاريخ نويسي است، از اين رو در بررسي هاي خود در اين کتاب کوشيده است تا اسناد را مورد توجه بسيار بالا قرار دهد. کتاب ايران بين دو کودتا به دو کودتاي 29 اسفند 1299 و کودتاي 28 مردا 1332 اشاره دارد. دو کودتايي که هر کدام تاثيرات شگرفي بر تاريخ معاصر ايران گذاشته است. کودتاي نخست بسترها و زمينه هاي حضور نفت در ايران را تا حدود بسيار زيادي متحول مي کند و کودتاي دوم، يک انقلاب به تمام معنا در تاريخ نفت ايران و صد البته تاريخ معاصر کشورمان، به وجود مي آورد.
تاریخچه نفت
موضوع کتاب حاضر، پژوهشي در زمينه تاريخچه صنعت نفت و تجارت آن است. نگارنده بعد از نگاهي اجمالي به بازار نفت در دنيا، تاريخچه و تحولات تجارت نفت را در دهه هفتاد، هشتاد و نود ميلادي و نيز دهه اول قرن بيست و يکم توضيح مي دهد. اين روز شمار، ابتدا از سوي بخش تحليل دفتر ذخاير نفتي راهبردي دپارتمان انرژي انتشار يافت. اطلاعات موجود در اين نوشتار جهت به روزرساني، طي سال هاي 1995 تا 2005 ميلادي از مرکز نظارت بر اطلاعات انرژي تهيه شده است. اين کتاب با هدف آشنايي با تاريخچه صنعت نفت در عرصة جهاني و ايران تدوين شده است. نويسنده اين کتاب محمد پيروزمند است.
ناگفته هایی درباره سیاست نفتی ایران
کتاب «ناگفته هايي درباره سياست نفتي ايران در دهه پس از ملي شدن و يادداشت هاي فؤاد روحاني نخستين دبيرکل سازمان اوپک» نوشته غلامرضا تاج بخش است. اما عنوان اين کتاب نام شخصي را يدک مي کشد که علاوه بر چهره اقتصادي اش، چهره اي بسيار فرهنگي دارد که کمتر ديده شده است. نخستين کسي که کتاب شهير «جمهوري» نوشته افلاطون فيلسوف يوناني را ترجمه کرد، فواد روحاني است. نحوه آماده شدن اين کتاب در بيان نويسنده آن حکايت جالبي دارد.« اوراق شخصي روحاني در اوايل سال 1385 يعني نزديک به سه سال پس از درگذشت او در يک کارتن سنگين وزن در امريکا به دستم رسيد. اولين موضوعي که با اشتياق در ميان انبوه اوراق رسيده به دنبالش گشتم و از يافتن آن بسيار خوشحال شدم، يادداشت هايي بود که روحاني در دوران دبيرکلي اوپک گردآورده بود. در اين مجموعه، نوشته اي درباره اولين دوره از خدمت دبيرکلي که از بهمن 1339 (فوريه 1961) آغاز مي شود، موجود نيست. همه اوراق در تشريح حدود دو سال از فعاليت سازمان متعاقب چهارمين کنفرانس اوپک است که با انتشار قطعنامه هاي سه گانه اوپک در تيرماه 1341 (ژوئن 1962) شروع مي شود. مدارک در سه پرونده قطور با عنوان مذاکرات (Negotiations) جمع آوري و با شماره هاي 1 تا 3 مشخص شده است و ...» البته اين کتاب به همين يادداشت ها ختم نمي شود و بخش هاي تحقيقي بسيار خواندني ديگري هم دارد.
بحران دموکراسی در ایران؛ ۱۳۳۲- ۱۳۲۰
اين کتاب را فخرالدين عظيمي تاليف کرده است و چنانکه از نامش پيداست، به وقايع 1320 تا 1332 مي پردازد. نويسنده کتاب مي کوشد تا با واکاوي تاريخي دوازده ساله نقش و تاثير نفت را در تحولات سياسي و اجتماعي بنگرد. ردپاي نفت در تمام صفحات کتاب اين نويسنده مشخص است و چنانکه خود نيز مي گويد، هيچ بخشي از تاريخ معاصر را نمي توان يافت که نفت و بوي آن وجود نداشته باشد. اشغال ايران، کودتاي 28 مرداد از ترورهاي سياسي متعدد، جريان جدايي طلبي در آذربايجان، قدرت گيري حزب توده، از فشار شوروي براي واگذاري نفت شمال ايران و فشارهاي اقتصادي بر مصدق از جمله بخش ها و موضوعاتي هستند که عظيمي درباره آنها دست به تاريخ نگاري شده است.
موج نفت: تاریخ نفت ایران از امتیاز تا قرار داد
کتاب موج نفت کوشيده است تا در 11 فصل مجزا تاريخ نيم قرن حضور نفت در ايران را واکاوي و بررسي کند. اين کتاب از دو دهه پيش از اکتشاف نفت در ايران در سال 1287 بحث هايش را آغاز مي کند و گام به گام در ده فصل بعدي ما را تا فرجام کودتاي 28 مرداد 1332 مي رساند. مخاطب در اين کتاب گاهي به ياس مي رسد و گاه دچار شعف و هيجان مي شود، زيرا به فراخور پيش آمدن حوادث مختلف نور اميدي در دل خواننده سوسو مي کند و گاه چنان خاموش مي شود که امکان روشنايي ديگري ندارد. با خواندن کتاب موج نفت با کليات دقيقي از تحولات تاريخي نفت در ايران تا آغاز دهه چهل کاملا آشنا مي شويد. کتاب موج نفت را احمد راسخي لنگرودي نوشته است.
تاریخ نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران از نگاهی دیگر
محمدحسن سالمي، نويسنده اين کتاب است. وي مي کوشد تا نظر به اهميت، نهضت ملي شدن صنعت نفت، آن را از زوايه اي ديگر بررسي کند. نويسنده معتقد است که آنچه تا کنون درباره اين نهضت گفته شده است، سويه هايي جانبدارانه داشته و وي مي کوشد تا تاريخ اين جريان عظيم تاريخ ايران معاصر را بيرون از کليشه هاي مرسوم روايت کند. محمدحسن سالمي معتقد است «نقش نيروهاي مذهبي و علما و مراجع در اين نهضت ناديده گرفته شده است؛ در حالي که نيروهاي مذهبي نقش اصلي را در ايجاد اين نهضت داشته اند. وي از نزديک شاهد حوادث نهضت ملي شدن صنعت نفت و مبارزات آيت الله کاشاني بوده و خاطرات خود را در کتاب نگاشته است.
تاجی بر تارک تاریخ معاصر
کتاب حاضر تحليلي است بر جريان ملي شدن نفت و 28ماه حکومت دکتر مصدق که شامل بخش هايي چون: داستان نفت، آغاز اعتراض، کنفرانس واشنگتن، آغاز مبارزه بر سر نفت در ايران، قوام السلطنه و مسئله آذربايجان، ترور ناموفق شاه و پيامدهاي آن، قرارداد الحاقي گس ـ گلشائيان، جبهه ملي، دولت رزم آرا، پيرامون ترور رزم آرا، ملي کردن صنعت نفت در سراسر ايران، آغاز حکومت ملي دکتر محمد مصدق، خلع يد، کارتل بين المللي نفت در زمان ملي شدن نفت ايران،منطق ناو توپ دار يا ديپلماسي زور، کشف اسناد خانه سدان، شکايت انگليس به مراجع بين المللي، قيام مردمي 30تير، از تير 1331تا اسفند1331، کودتاي 28مرداد، تحليلي از علت ها و عاملان کودتا و نظري اجمالي به 28ماه حکومت دکتر مصدق است. اين کتاب کوشيده است تا با نگاهي جامع، ضمن بهره بردن از منابع تاريخي بر تحليل شخصي نويسنده نيز تاکيد کند. کتاب «تاجي بر تارک تاريخ معاصر» را علي اکبر نقي پور نوشته است.
اشتباه بزرگ ملی شدن نفت
در کنار همه روايت هاي منتشر شده درباره نهضت ملي شدن صنعت نفت، کتاب «اشتباه بزرگ ملي شدن صنعت نفت»ملي شدن نفت، نوشته ابراهيم صفايي، يکي از کتاب هاي تاريخي است که اين نهضت را از زاويه اي ديگر بررسي کرده است، چنانکه نويسنده اين کتاب ادعا دارد همه مطالب مبتني بر اسنادي تاريخي است که نشان مي دهد چرا نهضت ملي شدن صنعت نفت اشتباه بوده است. خواندن اين کتاب مي تواند ذهن مخاطب را از يک سويه بودن در روايت هاي تاريخي بيرون بياورد چرا که اکثر قريب به اتفاق کتاب هايي که درباره نهضت ملي شدن صنعت نفت نوشته است، بروز و وقوع اين نهضت بزرگ تاريخ معاصر ايران را تاييد مي کنند.
9 مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران؛ نفت و توسعه اقتصادی
اگر چه موضوع اين مطلب درباره تاريخ است، اما جامعه شناسي تاريخي نيز به نوعي توجه به تاريخ و ريشه هاي يک مسئله دارد. کتاب «9 مقاله در جامعه شناسي تاريخي ايران» محورش نفت است. اين کتاب را محمدعلي همايون کاتوزيان نگاشته است. متفکر معاصر ايراني که جامعه را از سويه هاي اقتصاد سياسي و مسائل توسعه اي تحليل کرده است. اکثر کتاب هاي همايون کاتوزيان، اشاره اي مستقيم و غير مستقيم به تاريخ نفت ايران و حضور نفت در عرصه هاي زيست اجتماعي و اقتصادي ايرانيان دارد. از اين جهت است که کتاب ياد شده مي تواند مورد توجه علاقه مندان به تاريخ نفت باشد چرا که جامعه شناسي تاريخي خود به نوعي دست به تحليل تاريخ مي زند.