نگاهی به کتاب های تاریخی که نفت، محور اصلی نوشته شدن آنهاست
تاریخ از نفت سخن می گوید(بخش اول)
مشعل کتاب های تاریخی سرشار و لبریز از مطالبی هستند که یا مستقیم و سرراست یا اندکی غیرمستقیم به نفت ارتباط پیدا می کنند. اساسا تاریخ معاصر ایران را بدون «نفت» دیدن و بدون «نفت» خواندن، خطاست؛ چرا که این ماده سیاهِ راهبردی، مسیر جهان معاصر و ایران عزیز ما را چنان تغییر داد که همه چیز تاریخش، آغشته به نفت شد. نفت، کشورمان را به گونه ای در پیچ و خم دالان های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و روابط بین الملل، حرکت داد که نمی توان نادیده اش گرفت. شناخت تاریخ نفت ایران و جهان اگر چه از طرق مختلف قابل انجام است؛ اما یکی از بهترین راه های آن، خواندن کتاب های تاریخی معتبر و روش مند است. در پرتو توجه به این کتاب هاست که می توانیم از تحولات تاریخ نفت ایران که با تاریخ معاصرمان پیوند عمیقی دارد، با خبر شویم. در مطلب پیش رو و در بخش نخست آن، برخی از این کتاب ها را به شما معرفی می کنیم. سعی کرده ایم نسبت به سال های پیش، از کتاب هایی برایتان بگوییم که تا کنون در «مشعل» مجالی نشده بود تا حرفی از آنها به میان آوریم.
طنزهای نفتی
تاریخ پر فراز و نشیب نفت ایران، جلوه های فراوانی از فن و صنعت تا جامعه و فرهنگ دارد؛ اما یک نویسنده خوش ذوق و متخصص در تاریخ صنعت نفت ایران، چند سال پیش با یک ایده جذاب توانست یکی از مهم ترین کتاب های تاریخ صنعت نفت را بنویسد. «طنزهای نفتی» با عنوان فرعی «برگرفته از صفحات خواندنی تاریخ سیاسی نفت ایران» کتابی بسیار جذاب است.احمد راسخی لنگرودی در این کتاب کوشیده است تا با کنکاش و گشت و گذار در مطبوعات دوران ملی شدن صنعت نفت، انواع طنازی های رسانه ای درباره نفت ایران را که اکنون از خصلتی تاریخی برخوردارند، بازیابی و بازخوانی کند. شعر، ترانه، کاریکاتور و هر آنچه در شکل و شمایل طنز می گنجد، در این کتاب وجود دارد. با خواندن این کتاب از دریچه طنز به دنیای تاریخی و شور و هیاهوی سال های ملی شدن صنعت نفت می روید. از دریچه طنزهای تاریخی این کتاب با روحیات، خلقیات و تفکر مردم زمانه ایران بیشتر آشنا خواهید شد. در مقدمه این کتاب آمده است:«...مگر آن کسان که تاریخ نفت ایران را رقم زده اند، طنزپرداز بوده اند؟ بین تاریخ نفت و طنز سیاسی چه ربط و نسبتی است؟ اصلاً از کجای تاریخ سیاسی نفت طنز برمی خیزد و در کجای این تاریخ طنز قابل دریافت و برداشت است و...؟ تقدیر تاریخی نفت ما همواره با لایه ها و صفحات سیاست پیوند خورده است. در هر مقطعی از تاریخ معاصر ایران که صحنه سیاست، دستخوش حوادث می شود و به نوعی در داخل و خارج جلوه گری می کند، نفت صحنه گردان اصلی است؛ چه در دوره ای که به سبب بی کفایتی، بی خردی، بی دانشی یا اغراض سوء صحنه گردانان سیاست، نفت، این سرمایه ملی، در چنگال بیگانه سال های سال گرفتار می آید... و این است وجه نام گرفتن این کتاب به «طنزهای نفتی». علاوه بر عموم علاقه مندان به تاریخ نفت، متخصصان و دانشجویان رشته های ارتباطات، ادبیات، مردم شناسی و جامعه شناسی بهره زیادی از خواندن این کتاب خواهند برد.
مصدق و کودتا
کتاب «مصدق و کودتا»، یکی از جذاب ترین کتاب های تاریخ معاصر ایران است که از سوی علی مرشدی زاد ترجمه شده است. اگر آن را بخوانید، قطعا متوجه خواهید شد که چرا گفته ایم جذاب ترین. شیوه نگارش این کتاب منحصر به فرد است و بسیار دلچسب و دقیق ترجمه شده است. نویسندگان کتاب یعنی مارک جی. گازیوروسکی و مالکوم برن، تمام سعی شان را کرده اند تا بی طرف بمانند. روزشمار اتفاقات و تحولات جنبش ملی شدن صنعت نفت در این کتاب، بدرستی در کنار هم چیده شده اند. اصلی ترین ارزش این کتاب، در تحلیل های تاریخی آن است. انگار که نویسندگان سال ها در ایران زندگی کرده اند. نویسندگان این کتاب چنانکه ادعا می کنند به آرشیوهای مطمئنی از اسناد دسترسی داشته اند؛ البته محور اصلی آنها مربوط به اسناد شوروی است. در بخشی از مقدمه تحلیلی و خواندنی این کتاب که به بهانه اعتراف مادلین آلبرایت، در دست داشتن در کودتای 28 مرداد سال 1332 نگاشته شده، آمده است: «کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ در واقع نقطه عطفی برای تمام کشورهای درگیر در آن بود. عملیات مشترک ایالات متحده و بریتانیا نشان دهنده نتیجه و فرجام آن چیزی بود که به عنوان انگیزه ای مردمی برای اعمال حاکمیت ایران و کنترل بر منابع خود آغاز شده بود و به وسیله ملّی سازی شرکت نفت ایران و انگلیس، شرکتی که بزرگترین دلمشغولی ماورای دریاهای بریتانیا بود و این کشور، که سال ها بر صنعت نفت ایران سیطره داشت، به اجرا در آمد... تاثیرات کودتا در سطوح مختلفی انعکاس یافت. این کودتا در سطح داخلی به فصل پرتلاطم از جنبش های ملّی گرایانه و دموکراتیک در تاریخ ایران پایان داد...»
نفحات نفت
رضا امیرخانی را که خوب می شناسید؛ داستان نویس ایرانی که در 20سال گذشته، آثار او همیشه جزء پرخواننده ترین ها و پرفروش ترین های بازار نشر داستان ایرانی است. «قیدار»، «من او»، «بی وتن» و ... خیلی دیگر از آثار امیرخوانی، خواندنی و جذاب است. در میان آثار این نویسنده، یک کتاب با نام «نفحات نفت» خودنمایی می کند؛ اگر چه این کتاب، سبک و سیاقی داستان گونه دارد؛ اما بر اساس تاریخ نفت و فرهنگی که این تاریخ در کشورمان شکل داده، نگاشته شده است. «نفحات نفت»، یک کار تحقیقی-تاریخی صرف هم نیست و در نهایت می توان آن را چیزی میان داستان و تاریخ و یا شاید بهتر بتوان گفت، متنی در تاریخ فرهنگی پنهان شده در روح فرهنگ ایرانی دانست. کتاب به قدری جذاب است که اگر چه در 20 صفحه نخست آن اندکی خواننده بلاتکلیف است؛ اما خیلی زود متوجه ماجرا می شود و تا انتهای کتاب را خواهد خواند. پشت جلد این کتاب آمده است: «مسافرانی را فرض کنیم که در اتوبوسی نشسته اند. هر کدام در حرفه ای شأنی دارند و صاحب جایگاهی هستند. طی مسیر، هر مسافری به طور طبیعی در دنیای ذهنی و حرفه ای خود سیر می کند و با کنار دستی از همان دنیای تخصصی حرف می زند... آیا کسی راجع به اتوبوس صحبت می کند؟ راجع به رانندگی اتوبوس صحبت می کند؟ راجع به راننده آن صحبت می کند؟ حالا فرض کنیم طی همان مسیر، راننده اتوبوس محکم بزند روی ترمز و کمی هم اتوبوس برود توی شانه خاکی و گوشه سپر هم بگیرد به گارد کنار جاده... دیگر آیا کسی حاضر است راجع به دنیای ذهنی و حرفه ای و تخصصی خود حرف بزند؟». پیشنهاد می کنیم اگر در رشته های علوم اجتماعی، ارتباطات و یا مردم شناسی درس می خوانید یا مطالعه دارید، حتما سری به کتاب «نفحات نفت» بزنید.
کودتا
یرواند آبراهامیان، نویسنده و تاریخ نگار برجسته ایران معاصر، علاوه بر اینکه همیشه به تاریخ نفت توجه داشته است، یک کتاب از مجموعه کتاب های خودش را به جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران بخصوص روزهای کودتای 28 مرداد اختصاص داده است. اسناد جدید، سویه های نوین و نگاه تحلیلی آبراهامیان در کتاب «کودتا» بسیار خواندنی است؛ اگر چه درباره کودتای 28 مرداد کتاب های زیادی به نگارش درآمده؛ اما این را یقین بدانید که کتاب«کودتا» نوشته آبراهامیان را نمی توان نادیده گرفت و نخواند، بخصوص که بخواهیم بدانیم در جنبش ملی شدن صنعت نفت چه تحولاتی بر پایه چه اسنادی پیش آمد؟ جالب ترین بخش این کتاب، اسنادی است که از سازمان سیا و ام. آی. 6. برای نخستین بار منتشر شده و نشان می دهد که دست های پشت پرده دو کشور استعماری برای رسیدن به نفت ایران، چه مرارت ها که نکشیده اند!. در بخشی از مقدمه مفصل و خواندنی این کتاب آمده است: «رد شدن شتر از سوراخ سوزن، آسان تر از آن است که مورخی بتواند به اسناد محرمانه سازمان سیا و ام.آی.۶. بریتانیا درباره کودتا دست یابد. با وجود این دشواری، خطوط اصلی کودتا را می توان از برخی منابع دیگر در کنار هم نهاد: از اسناد وزارت خارجه بریتانیا و ایالات متحد آمریکا برخی اسناد طبقه بندی شده آمریکا سهوا در بایگانی انگلستان یافت می شود؛ زیرا پس از قطع روابط سیاسی ایران و انگلیس در مهر سال ۱۳۳۱، واشنگتن در ارسال گزارش های مهم از تهران با لندن شریک شد؛ از مکاتبات عادی که هر سال در مجموعه اسناد و روابط خارجی آمریکا منتشر می شود؛ از خواندن دقیق روزنامه های آن زمان – خاطراتی که در سال های بعدی در ایران و غرب انتشار یافت- بویژه پس از انقلاب ۱۳۵۷- و سر انجام از گزارش های ماموران مخفی مانند کروميت روزولت و دونالد ویلبر...»