نگاهی به چند کتاب کاربردی برای شناخت تاریخ نفت در ایران (بخش سوم)
وقت جور کنید و کتاب بخوانید
علی بهرامی خیلی صریح بگوییم، کتاب کم می خوانیم و مطالعه مان اندک شده است. معمولا از هرکس هم که بپرسید، یک پاسخ می شنوید، «وقت نداریم»، «مشغله ها نمی گذارد». حالا که کرونا رهایمان نکرده و همه زندگی و کار و بار مان را تحت تاثیر قرارداده، اکثریت ما اندکی فراغ بال پیدا کرده ایم. درست است مشکلات زیاد است؛ اما اگر با این شرایط کرونا کمی وقتمان را مدیریت کنیم، جایی برای خواندن کتاب هم می توانیم باز کنیم. اگر «مشعل» را دنبال کرده باشید، خوب می دانید که یکی از اصلی ترین تلاش های ما در نشریه خودتان، معرفی کتاب های خوب و ارزنده برای خواندن بوده است. موضوع اصلی بخشی از این کتاب ها، تاریخ صنعت نفت در ایران معاصر است؛ موضوعی به غایت چند وجهی، اثرگذار و بسیار مهم که مطالعه درباره آن می تواند شما را علاوه بر شناخت عمیق با تاریخ صنعت نفت ایران، با ابعاد مهمی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان نیز آشنا سازد. این بار هم با ما باشید در صفحه تاریخ، شما را با برخی کتاب های تاریخ نفت که بهترین نمونه های تاریخ نگاری درباره صنعت نفت ایران هستند، آشنا می کنیم. بخش سوم این مطلب را دنبال کنید.
بررسی ساختار قراردادهای نفتی ایران (از قاجار تا کنون)
خواندن تاریخ تحولات حقوقی، جذابیت های ویژه و خاصی دارد، بخصوص که تحولات حقوقی درباره قراردادهای نفتی ایران باشد. کتاب «بررسی ساختار قراردادهای نفتی ایران (از قاجار تا کنون)» نوشته شهرزاد طاهری، دقیقا چنین وضعیتی دارد و کوشیده است تا از ابتدای تاریخ صنعت نفت ایران در اواخر قاجار تا سال 1394 خورشیدی، قراردادهای نفتی را مورد واکاوی تاریخی- حقوقی قرار دهد؛ البته کتاب به هیچ وجه بررسی اسناد و قراردادهای صرف نیست؛ بلکه توجه به تاریخ حقوقی و تاریخ اجتماعی صنعت نفت، از نکات و ویژگی های اصلی این کتاب محسوب می شود. در حین بررسی هر قرارداد تاریخی، به تحولات تاریخی نیز اشاره می شود و متن قرارداد در زمینه تاریخی آن مورد بررسی و واکاوی قرار می گیرد. اگر علاقه مند هستید که بدانید محتوای حقوقی قرارداهای تاریخی ایران چه بوده و هر کدام چه ویژگی هایی داشتند، حتما این کتاب را دنبال کنید.
برنده جنگ های نفت کیست؟
شاید اغراق نباشد اگر بگوییم که از زمان کشف نفت در خاورمیانه، همه جنگ های پیش آمده در این منطقه یا کلا به دلیل نفت بوده یا نفت، نقشی اساسی در رخ دادن آنها داشته است. کتاب «برنده جنگ های نفت کیست؟» که به حوادث نظامی در خاورمیانه از منظر حضور نفت در این منطقه پرداخته است، اگر چه مستقیم به تاریخ صنعت نفت در ایران مرتبط نمی شود؛ اما اشاره های بسیار زیادی به ایران، به عنوان یکی از اصلی ترین کشورهای نفت خیز دنیا و خاورمیانه دارد و در متن خود، به تاریخ صنعت نفت در ایران بخصوص در ابعاد بین المللی و منطقه ای اش نیز پرداخته است. متن کتاب، بسیار روان و شیواست و خواندن آن راحت است. این اثر تمرکز بسیار زیادی بر توسعه طلبی ها و استعمارگری های نوین قدرت های جهانی سه دهه گذشته دارد. اطلاعات متقن سیاسی و بین المللی، بخصوص نگاه دقیق به اقتصاد بین الملل با سویه های تاریخی آن، از اصلی ترین جذابیت های کتاب «برنده جنگ های نفت کیست؟» است. این کتاب را «اندی استرن» نوشته و آناهیتا معتضدراد آن را ترجمه کرده است.
برگی از تاریخ تحولات سیاسی؛ تحلیلی از عملکرد رهبران نهضت ملی نفت
جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، تنها یک جنبش در مرزهای ایران نبود؛ بلکه هم بر منطقه تاثیرات شگفت انگیزی گذاشت و هم در سطح بین المللی، قدرت هایی چون انگلستان و آمریکا را به چالش کشید و در دادگاه های جهانی پیروز شد. این جنبش، رهبران زیادی داشت که از جمله اصلی ترین و مهم ترین آنها محمد مصدق و آیت الله کاشانی است. کتاب «برگی از تاریخ تحولات سیاسی؛ تحلیلی از عملکرد رهبران نهضت ملی نفت» نوشته علی وحدتی راد، کوشیده است تا بیش از آنکه به نقل رخدادهای تاریخی آن دوران بپردازد، دست به تحلیل کنش ها و فعالیت های رهبران جنبش ملی شدن صنعت نفت بزند. شاید اگر کتاب یک نکته اصلی و مهم داشته باشد که آن را خواندنی کرده، همین مسأله تحلیل رفتار رهبران جنبش است، کاری که در کمتر کتابی سراغی از آن داریم؛ البته کتاب هایی بوده اند که رفتار و کنش های دکتر مصدق را تحلیل کرده اند؛ اما اینکه به طور اختصاصی یک کتاب در این باره نه فقط به دکتر مصدق؛ بلکه به دیگر رهبران نیز بپردازند، امر مهمی است که در کتاب های تاریخ صنعت نفت ایران سراغی از آن نداریم.
پژوهشی در مسائل تاریخی-سیاسی نفت در ایران
شاید در نگاه اول، موضوع این کتاب اندکی تکراری به نظر برسد؛ اما هرگز چنین فکر نکنید؛ چرا که این اثر تحلیلی- تاریخی بر نقاط خاصی از تحولات تاریخی صنعت نفت در ایران متمرکز شده است. برخی از این نقاط تاریخی عباتند از: رقابت روس و انگلیس برای کسب امتیاز نفت در ایران، توسعه صنعت نفت ایران پس از جنگ جهانی اول، صنعت نفت ایران در جنگ جهانی دوم و رقابت های نفتی آمریکا- انگلیس در خاورمیانه. کتاب «پژوهشی در مسائل تاریخی- سیاسی نفت در ایران» شما را از گرانیگاه های اصلی و راهبردی صنعت نفت ایران مطلع می کند، ضمن اینکه اسناد متقن و تاریخی زیادی که نویسنده آن یعنی سید حسن اسلامی در کتاب استفاده کرده، خواننده را با ابعاد عمیق تری از تاریخ نفت آشنا می سازد. این کتاب هم عمومی است و هم دانشگاهی. پس اگر در رشته های علوم اجتماعی، تاریخ معاصر یا حتی اقتصاد نظری در حال تحصیل هستید، خواندن این کتاب را از دست ندهید.
ایران، جدال نفت و نقش قوام السلطنه
کتاب «ایران، جدال نفت و نقش قوام السلطنه»، نوشته فضل الله منوچهری است؛ کتابی تاریخی که به صنعت نفت ایران و حواشی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن و تنها در دهه 20 خورشیدی پرداخته است. دهه ای بسیار حساس که هم بسیار پرماجرا بود و هم اینکه خودش زمینه ای فراهم کرد برای ظهور و بروز جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران در ابتدای دهه 30. کتاب، تمام جزییات تاریخی را به همراه تحلیلی از تحولات مقطعی و اصلی تاریخ دهه 20 خورشیدی در معرض دید مخاطب قرارداده است. تاثیر جنگ جهانی دوم بر صنعت نفت ایران و ماجرای امتیاز نفت شمار دو بخش بسیار مهم کتاب است. در عین حال، توجه ویژه این کتاب بر مناسبات صنعت نفت با بیرون از خودش، دقت بسیار زیادی را می طلبیده که نویسنده بخوبی از عهده این کار برآمده است. اگر می خواهید صنعت نفت ایران را در دهه 20 خوب بشناسید و البته زمینه های بسیار مناسبی برای درک هر چه بیشتر شرایط اجتماعی ظهور جنبش ملی شدن صنعت نفت بیابید، حتما در جرگه خوانندگان این کتاب درآیید.