نگاهی به چند کتاب کاربردی برای شناخت تاریخ نفت در ایران و جهان (بخش دهم)
نفت شناسی با عینک تاریخ
علی بهرامی اگر از کارکنان صنعت بزرگ نفت هستید یا یکی از نزدیکانتان عضو این خانواده بزرگ است، بد نیست مطالعاتی درباره تاریخ نفت، تحولات و رخدادهای آن در یک قرن گذشته داشته باشید. این مهم می تواند دیدگاه شما را نسبت به کارخودتان یا عزیزانتان وسعت دهد و نگاهتان را عمیق تر کند؛ البته که با یک تیر دو نشان زده اید و علاوه بر این که گفتیم، اوقات فراغتتان هم به مطالعه مفید خواهد گذشت. اگر «مشعل» را دنبال کرده باشید، می دانید که یکی از اصلی ترین تلاش های ما در نشریه خودتان، معرفی کتاب های خوب و ارزنده برای خواندن بوده است. موضوع اصلی بخشی از این کتاب ها، تاریخ صنعت نفت در ایران معاصر است؛ موضوعی به غایت چند وجهی، اثرگذار و بسیار مهم که مطالعه درباره آن می تواند شما را علاوه بر شناخت عمیق با تاریخ صنعت نفت ایران، با ابعاد مهمی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان نیز آشنا سازد. این بار هم با ما باشید تا در صفحه تاریخ، شما را با برخی کتاب های تاریخ نفت که بهترین نمونه های تاریخ نگاری درباره صنعت نفت ایران هستند، آشنا کنیم. بخش دهم این مطلب را دنبال کنید:
خون در راه نفت
بیراه نگفته اند که قرن 20 قرن جنگ ها بود و در سویی دیگر قرن نفت. تلاقی این دو، یعنی جنگ و نفت، یک نتیجه دارد و آن هم «خون» است. از زمانی که نفت در جهان کشف و به استخراج و تولید فراورده های نفتی منتج شد، علاوه بر اینکه بشر هر چه بیشتر در راه توسعه و پیشرفت گام گذاشت، جنگ ها و خونریزی هایی که یک پای ثابت آن نفت بود، نیز بیشتر و بیشتر شد. به هر حال باید به این نکته اشاره کرد که استعمارگران و خودخواهان جهان به خاطر نفت هر کاری کردند. تاریخ معاصر جهان پر است از جنگ های آشکار و نهان قدرت های بین المللی علیه کشورهای نفت خیز. کتاب «خون در راه نفت» نوشته هانس کرونبرگر با ترجمه محمد اشعری دقیقا روایتگر چنین وضعی در تاریخ معاصر جهان است. نویسنده بدقت و بدون جانبداری از کشورهای جنگ افروز، روایتگر رخدادهایی در تاریخ صنعت نفت جهان است که دانستن آنها بسیار عبرت آموز و ثمر بخش است. کتاب با دقت ویژه ای کوشیده تا نشان دهد نفت به عنوان یک کالای راهبردی چه تحولات تاریخی را در ابعاد جنگ ها، نزاع ها و درگیری های جهانی در 120 سال اخیر رقم زده است. خواندن این کتاب را به هیچ وجه از دست ندهید.
خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق
به نظر می رسد سه رخداد بسیار برجسته در تاریخ صنعت نفت را بتوان کشف نفت از سوی عوامل دارسی در ایران، جنبش ملی شدن صنعت نفت و وقوع انقلاب اسلامی دانست. در این میان، تاریخ نگاران، کارشناسان و نویسندگان حوزه صنعت نفت بیش از هر چیز به رخداد دوم پرداخته اند و اگر چه کتاب های بسیار زیادی در این باره نوشته شده؛ اما یک کتاب دست اول و دقیق که محصول تألمات و خاطرات شخصی دکتر مصدق است، می تواند بسیار جالب توجه باشد. کتاب «خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق» که به کوشش مرحوم ایرج افشار منتشر شده، کتابی تاریخی و دست اول است که می تواند برای مخاطب و علاقه مند به تاریخ صنعت نفت ایران بسیار جذاب باشد. کتاب، نثری شیوا دارد و تحولات تاریخی صنعت نفت، بخصوص مطالب مرتبط با آن در کوران حوادث جنبش ملی شدن صنعت نفت را با جزییات روایت می کند. اگر علاقه مند هستید تا از زبان یکی از رهبران اصلی جنبش ملی شدن صنعت نفت، مطالبی درباره تاریخ معاصر ایران بیاموزید، اصلا معطل نکنید؛ چرا که یکی از بهترین کتاب ها در این زمینه را مطالعه خواهید کرد. یک نکته مهم دیگر درباره «خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق» این است که هر دو کتاب «شرح مختصری از زندگانی و خاطراتم» و «مختصری از تاریخ ملی شدن صنعت نفت در ایران» را که دهه ها پیش منتشر شده نیز در بر می گیرد و دیگر نیازی نیست دنبال دو کتاب مذکور بگردید.
داستان نفت و اقتصاد ایران
باید دقت داشته باشیم که نخستین تاثیر نفت در حوزه اقتصاد است؛ هر چند که ما در این صفحه، از تاثیرات نفت بر سیاست، روابط بین الملل، فرهنگ و مسائل اجتماعی و حتی هنری سخن می گوییم؛ اما همه اینها از دریچه اقتصاد است که معنا پیدا می کند. ظهور صنعت نفت و گسترش آن در وهله اول، بنیانی اقتصادی دارد و البته توجه به تاریخ اقتصادی نفت در ایران، کاری بسیار ارزشمند خواهد بود. توجه به این وجه از تاریخ نفت، می تواند افق دید و نگاه های اقتصادی را در کشور ما به عنوان یک کشور نفت خیز، رشد و توسعه دهد و در برنامه ریزی های اقتصادی آینده بسیار راهگشا باشد. این کار مهم، یعنی توجه به تاریخ اقتصادی صنعت نفت در ایران، در کتاب «داستان نفت و اقتصاد ایران: نگاهی اجمالی به کارکرد نفت در اقتصاد ایران در قرن اخیر» نوشته محققانی چون سعید علی آبادی، مجید قلندر محله و نورالدین پارسا پور بخوبی انجام شده است. این کتاب کوشیده است تا با ساده سازی مسائل اقتصاد کلان و اتخاذ رویکردی کاملا تاریخی، به مخاطب خود نشان دهد که در یک قرن اخیر، صنعت نفت چگونه و بر چه روال ها و روندهایی اقتصاد ایران را تحت تاثیر خود قرار داده است. این کتاب، مسأله بسیار مهمی را واکاوی کرده که علاوه بر علاقه مندان به تاریخ صنعت نفت، دانشجویان رشته اقتصاد نیز بهره فراوانی از این اثر خواهند برد.
درآمدهای نفتی، توسعه و جهان سوم
اغراق نیست اگر بگوییم بعد از تشکیل اوپک و توجه روز افزون کشورهای نفت خیز جهان سوم، هیچ چیز بیشتر از تبدیل درآمدهای نفتی به وجوه مختلف توسعه، مورد توجه این کشورها نبوده است. همه کشورهای نفت خیز کوشیده اند تا با ورود به دهه 70میلادی از نفت خود برای پیشرفت کشورشان بهره ببرند، حالا این هدف گاهی محقق شده و گاه به بی راهه رفته؛ اما اصل هدف همچنان برقرار است. تاریخ صنعت نفت در جهان نشان می دهد که درآمدهای نفتی هر جا به سمت و سوی توسعه سوق پیدا کرده، یک کشور را از بسیاری بحران ها نجات داده است. جزییات دقیق این روند تاریخی در کتاب «درآمدهای نفتی، توسعه و جهان سوم» نوشته سعید احدی فر ذکر شده است. کتابی روان و گویا که کوشیده است تا بنیان های نظری، تجارب تاریخی و نمونه های عینی از نسبت درآمدهای نفتی با توسعه را در جهان سوم برای مخاطب خود واکاوی، تبیین و توصیف کند. با خواندن این کتاب در خواهید یافت که اشتباهات برخی کشورها چه تبعات زیان باری داشته و برعکس موفقیت های نسبی در برخی کشورهای دیگر چه توانایی های بالایی برای آن کشور به ارمغان آورده است. خواندن این کتاب را به طور جدی به شما پیشنهاد می کنیم.
درآمدی بر سیاست های صنعت نفت جهانی
صنعت نفت با ظهور خود، نه تنها ایران، بلکه تمامی جهان را تحت تاثیر قرار داده است. تحولات جهانی و تاریخ یک و نیم قرن اخیر دنیا بدون صنعت نفت بی معناست. باید دانست این صنعت که جهان را تکان داده، چه تاثیری بر آن گذاشته است. به گواه بیشتر کارشناسان و خبرگان رشته های تاریخی، بدون درک این تاثیر، دانستن تاریخ معاصر تقریبا ناممکن است. با درک چنین وضعیت مهمی دو نویسنده به نام های «ان ژنوا» و «توین فالولا» کتابی با عنوان «درآمدی بر سیاست های صنعت نفت جهانی» نوشته اند که بدقت صنعت نفت را در ابعاد جهانی و بین المللی مورد بررسی تاریخی قرار داده است. پشت جلد این کتاب آمده است: «همزمان با شروع جنگ های داخلی، منطقه ای و تحریم های اقتصادی، نفت که یک کالای عمده در دادوستدها بوده، کشورها را به عرصة سیاست های بین المللی سوق داده است. این امر، موجب شده که مصرف کنندگان نفت، تنش های ملی و وقایع بین المللی را که باعث افزایش یا محدودیت عرصه نفت می شوند، احساس کنند. نگارندگان در کتاب حاضر، ارتباط نفت و سیاست را در دو سطح ملی و بین المللی با مد نظر قرار دادن صنعت نفت کشورهای عراق، مکزیک، نیجریه، نروژ، روسیه، عربستان سعودی و ونزوئلا مورد بررسی قرار داده اند». خواننده این کتاب با مطالعه آن می تواند با تاریخ کشف نفت، رشد و شکل گیری صنعت نفت، تاسیس و راه اندازی شرکت های اولیه نفتی در جهان، سازمان های بین المللی، منطقه ای و صنعت نفت و سیاست های نفتی در جهان آشنا شود. این کتاب را ناصر تیموری ترجمه کرده است.