تهدید پدیده فرونشست برای تاسیسات مهم کشور بسیار جدی است
وقتی دل زمین خالی می شود
مشعل فرو رفتن یکباره بخش بزرگی از یک خیابان در مرکز شهر، دهان باز کردن زمین زیر پای خودروها و خانه ها، تخلیه یک شهرک 6 هزار نفری در اصفهان، تغییر مسیر خطوط لوله و مخابرات و تاسیسات حیاتی دیگر، تغییر برنامه کشاورزان و تخلیه بسیاری از روستاها در چند سال اخیر تنها مواردی از نشانه های پدیده خطرناک فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور است. پدیده فرونشست سطح زمین از جمله مخاطرات محیطی است که بشر در دهه های اخیر به دلیل برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در دشت های آبرفتی با آن مواجه شده است. این پدیده همانند سایر مخاطرات مانند زلزله، خشکسالی، سیل، طوفان و لغزش از جمله موانع توسعه اقتصادی- اجتماعی و عمرانی به شمار می رود. بر اثر پدیده فرونشست، ترک های بزرگ و شکاف هایی عمیق در زمین و یا سطح دیوارها و تاسیسات ایجاد می شود که باید به شدت جدی گرفته شوند، چراکه این نشانه ها گویای یک حادثه بزرگ است. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرده است که علاوه بر تهران، یزد و اصفهان 16 استان کشور در خطر بالای فرونشست زمین قرار دارند که علت این فرونشست، خشکسالی های ممتد چند ساله در کشور و استحصال بی رویه آب های زیرزمینی است.
در چند سال اخیر با توجه به وقوع پدیده فرونشست زمین در مناطق مختلف در ابعادی وسیع و پر خسارت، مسئولان دستگاه های مختلفی از جمله وزارتخانه های راه، مسکن و شهرسازی، نیرو و جهاد کشاورزی همکاری مشترکی را برای کاهش اثرات این پدیده داشته اند اما هنوز هم خطر آن به شکل جدی وجود دارد. کافی است با جستجویی کوتاه در اینترنت تصاویر و اخبار و مختلفی از خسارت های این پدیده در کشور بخوانیم و در هر نقطه شهری و روستایی هستیم در مورد شرایط زمین زیر پایمان و اتفاقی که برای آن رخ داده نگران شویم.
سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور چندی قبل اعلام کرد که ۳۰۰ دشت در ۱۷ استان کشور با پدیده فرونشست روبرو شده اند. در همین راستا تاکید شده است که در کنار عامل مهم خشکسالی های پی در پی و برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی، موضوعاتی همچون عملکرد معادن و برداشت از منابع معدنی، رها کردن فاضلاب ها و بلاتکلیفی روان آب ها، خشک شدن قنات های قدیمی، ایجاد گودهای بزرگ و بلاتکلیف در شهرها، کاهش بافت جنگلی و تبدیل جنگل ها به زمینه ای کشاورزی و یا بایرشدن زمین ها و... در افزایش پدیده فرونشست تاثیر زیادی دارند.
فرونشست و خطری که برای تاسیسات مهم کشور دارد
آژیر قرمز هشدار نسبت به فرونشست زمین در حاشیه و در مسیر خطوط متروها، راه آهن ها، فرودگاه ها و شبکه های گاز، نفت و سایر فراورده ها و یا پالایشگاه های نفت و خطوط نیرو و... در بسیاری از کلانشهرها از چند سال قبل روشن شده است. در حال حاضر تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان های شرقی و غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان مهم ترین دشت های کشور هستند که فرونشست های گسترده در آنها گزارش شده است.
فارغ از حوادث نگران کننده و پر خسارتی که پدیده فروشست در شهرهای مختلف و برای تاسیسات دارند، می توانند سبب کاهش آبدهی چاه ها و خشک شدن آنها، بریدن لوله جدار چاه ها، لوله زایی چاه های کشاورزی، کاهش ضریب ذخیره آبخوان بر اثر نشست زمین، تخریب تاسیسات زیربنایی نظیر جاده ها، پل ها، خطوط انتقال آب و برق و گاز و نفت و... شوند.
به عنوان نمونه با توجه به اطلاعاتی که درباره دشت تهران در دست است، در حدود ۲۵ کیلومتر از طول کمربندی آزادگان، حدود ۲۸ کیلومتر از طول اتوبان قم، حدود ۲۱ کیلومتر جاده ساوه، بزرگراه بهشت زهرا، منطقه مورد مطالعه با پتانسیل فرونشست قرار دارد، که از قضا به عنوان اصلی ترین محورهای جابه جایی کالا و مسافر در استان تهران است. شاخه های جنوبی مترو به سمت اسلامشهر و حرم مطهر و همچنین بخش هایی از خطوط مترو در مرکز شهر در این محدوده واقع است، ضمن این که خروجی های راه آهن تهران- جنوب و تهران - تبریز و بخشی از فرودگاه مهرآباد در این محدوده قرار گرفته است. همچنین حدود ۱۲۰کیلومتر خط راه آهن و ۲۵ کیلومتر از خطوط مترو، حدود ۲۰۰ کیلومتر اتوبان های بین شهری، حدود ۲۳۰۰ کیلومتر راه ها و معابر شهری و بین شهری اصلی و فرعی، حدود ۲۱ دهنه پل، ۲ انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ۴۴ جایگاه پمپ بنزین و ۱۵ جایگاه پمپ گاز، حدود ۷ ایستگاه گاز، ۳۰ کیلومتر طول لوله نفت، بیش از ۷۰ کیلومتر خطوط فشار قوی و بیش از ۲۰۰ کیلومتر خطوط اصلی گاز در محدوده فرونشست تهران قرار دارند.
همکاری های مشترک شروع شده اما کافی نیست
موضوع مخاطرات پیش روی پدیده فرونشست، در سال های اخیر با توجه به هشدارهای بسیار اعلام شده تبدیل به موضوع قابل پیگیری مجموعه هایی در صنعت نفت بوده است و پژوهشگاه صنعت نفت هم تاکنون مطالعاتی را به شکل مستقل و یا همراه با برخی شرکت ها روی این موضوع انجام داده است.
بهمن ماه سال گذشته در تفاهم نامه ای مشترک بین رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان زمین شناسی و پژوهشگاه صنعت نفت قرار شد موضوع پدیده فرونشست روی بسیاری از تاسیسات مهم کشور مورد ارزیابی قرار گیرد. در این مطالعات قرار است موضوع زلزله و فرونشست مورد توجه جدی قرار گیرد. بر اساس قانون جدید مدیریت بحران کشور، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی موظف شده است که با همکاری وزارت نفت اقدامات لازم را در خصوص تهدیدهای فرونشست ها برای تاسیسات نفتی و مخاطرات آن انجام دهند.
در همین راستا یکی از مهم ترین اقدامات تعیین پهنه بندی حریم گسل ها است که در تهران و چند کلانشهر کشور این اقدام صورت گرفته است. همچنین در همین رابطه تقاطع خطوط نفتی و گازی با این گسل ها و مواد خسارات احتمالی بررسی شده اند.
در این پیش بینی ها اعلام شده است که احتمال وقوع این پدیده ها از سال 1400 به بعد بیشتر خواهد بود و به همین دلیل لازم است اقدامات پیشگیرانه از هم اکنون آغاز شوند.
خطر فرونشست ها کمتر از زلزله نیست
بسیاری از کارشناسان خطر فرونشست ها برای کلانشهرها را کمتر از زمین لرزه های بزرگ نمی دانند. با این تفاوت که برای وقوع زمین لرزه و زمان آن نمی توان چاره ای از قبل اندیشید و تنها باید رد زمینه پیشگیری اقداماتی انجام داد. با این وجود در مورد پدیده فرونشست می توان برنامه ریزی و اقدامات کاربردی و اثرگذار زیادی را انجام داد.
در واقع همانطور که زمین لرزه ها به طور ناگهانی باعث از بین رفتن هزاران انسان می شوند و بسیاری از تاسیسات و زیرساخت های اقتصادی را نابود می کنند، فرونشست ها هم می توانند در طول زمان باعث بلعیدن سرمایه های بزرگی شوند که ممکن است هیچ زمین لرزه ای نتواند به این میزان آسیب وارد کند.
بر اساس این گزارش، اگرچه موضوع مخاطرات پدیده فرونشست زمین در شهرهای مختلف و به خصوص در مسیر تاسیسات حیاتی و استراتژیک کاملا گویا و مشخص است و مسئولان هم به این خطرات و خسارت های احتمالی آگاه شده اند، اما هنوز هم طرح های مربوطه با کمبود اعتبارات، تاخیر در ابلاغ تخصیص اعتبارات و دستورات احتمالی، تأخیر در تهیه زیرساخت های لازم و عدم همراهی و یا همکاری ناکافی برخی سازمان ها و مسئولان استان ها در اجرای طرح، عدم وجود مشاوران تخصصی مرتبط در برخی استان ها مواجه است. صنعت نفت به عنوان صنعتی که زیرمجموعه هایش به شکلی گسترده در نقاط مختلف کشور حضور دارند و تاسیسات آن از درجه اهمیت بالایی برخوردار است تاکنون نسبت به شناسایی و برطرف کردن زمینه های وقوع این خسارات اقداماتی را انجام داده است. هرچند که بسیاری از این اقدامات در همکاری و همراهی ترجمان های مسئول دیگر نتیجه مطلوب را خواهد داشت.