نگاهی به اجرای برنامه های مقابله با گرد و غبار و بیابان زدایی؛
مالچ پاشی سیاستی که هنوز اما و اگر دارد
مشعل ایران، یکی از کشورهایی است که در منطقه خشک و کم آب قرار گرفته و در سال های اخیر با موج بی سابقه ای از کم آبی و خشکسالی پی در پی مواجه بوده است. مشکل مهم در این رابطه آن است که خشکسالی منطقه ای علاوه بر ایران، برای کشورهای منطقه هم بوده و اثرات بی آبی و خشکسالی برای کشورهای همسایه در ایران، بخصوص برخی از مناطق جنوبی بیشتر هم شده است. در حداقل یک دهه اخیر استان های جنوبی، بخصوص استان خوزستان بشدت دچار مشکل کم آبی و گرد و غبارهای سنگین و طولانی مدت ناشی از این شرایط است و مسؤولان همواره به دنبال تدابیری برای کاهش آسیب ها و تخریب های این شرایط بوده اند. یکی از این راهکارها که با مخالفت هایی رو به رو بوده، مالچ پاشی در مناطق حومه ای و کویری و برخی زمین های بایر یا مناطقی که احتمال بروز گرد و غبار را داشته، بوده است. این اقدام دولت ها، با فراز و نشیب زیادی مواجه بوده و در مقاطعی حتی در استان خوزستان به شکل موقت برای یک سال متوقف شده و هنوز هم هر سال در ماه هایی که کشور با پدیده گرد و غبار مواجه می شود، دوباره موضوع ضرورت مالچ پاشی و اختصاص اعتبارات برای آن و اثرات مخرب همراه آن و توقفش مطرح می شود.
مالچ پاشی؛ آری یا خیر؟
مالچ یا خاکپوش به پوششی گفته می شود که برای محافظت و ارتقای کیفیت خاک، روی سطح خاک کشیده می شود و در دو نوع ارگانیک و غیر ارگانیک مورد استفاده قرار می گیرد؛ اگرچه مالچ های ارگانیک مثل پوست خرد شده درخت، خرده چوب و برگ درختان و برخی مواد ارگانیک دست ساز وجود دارد؛ اما آنچه برای پوشش خاک های سبک و وقوع پدیده گرد و غبار در ایران استفاده می شود، مالچ های غیرارگانیک شامل سنگریزه و مواد غیرطبیعی به همراه قیر است. در حال حاضر آنچه در شهرهای جنوبی و برای جلوگیری از پدیده بیابان زایی و گرد و غبار اجرا می شود به «مالچ پاشی نفتی» معروف است و در این گزارش تلاش می کنیم اثرات این اقدام را برای محیط زیست طبیعی و از سوی دیگر لزوم اجرای آن را بررسی کنیم. نکته قابل توجه اینجاست که هر سال دولت ها برای اجرای مالچ پاشی، اعتبارات قابل توجهی را اختصاص می دهند و برخی از استان ها برای اجرای آن گوی سبقت را از هم می ربایند و برخی دیگر برای عدم اجرای آن مقاومت دارند و هنوز دیدگاه و دستورعمل یکسان و تایید و توافق شده ای درباره مالچ پاشی در کل کشور وجود ندارد.
خوزستان؛ محور مالچ پاشی
استان خوزستان، نزدیک به نیم قرن است که به شکلی جدی با پدیده خشکسالی و گرد و غبار مواجه است و اثرات زیست محیطی آن به طور مستقیم؛ زندگی، معیشت و سلامت ساکنان این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است. مالچ پاشی در این سال ها همواره از نیمه دوم سال و بعد از شروع باران های پاییزه که خاک رطوبت کافی به دست می آورد، آغاز می شود و بعد از آن نهال های کهور در منطقه کاشته می شود.
در سال های گذشته همزمان با عملیات مختلف که یکی از آنها مالچ پاشی بوده، کاشت درخت در مناطق مختلف بیابانی و گردوغبار خیز و بخصوص استان خوزستان اجرا شده است. استان خوزستان حدود یک میلیون و 300 هزار هکتار اراضی بیابانی دارد که بخش قابل توجهی از آن در نزدیکی شهرستان های اهواز، کارون، باوی، حمیدیه، دشت آزادگان، هویزه، شوش، رامشیر، ماهشهر، امیدیه و هندیجان قرار دارند و بیشترین میزان گرد و غبار در این سال ها هم در همین مناطق بوده است؛ البته موضوع کاشت درختان بومی در این مناطق در چند سال اخیر مطرح بوده؛ اما هنوز هم گویا مالچ پاشی راحت تر از کاشت درخت است و بیشتر مورد استقبال مسؤولان قرار می گیرد.
ارائه طرحی دوستدار محیط زیست از سوی پژوهشگاه صنعت نفت
پژوهشگاه صنعت نفت، یکی از مراکزی بوده که در سال های گذشته روی موضوع مالچ پاشی و اثرات مثبت و منفی آن بررسی های کارشناسی و میدانی انجام داده و مالچ های نفتی مورد استفاده در عملیات بیابان زدایی در کشور را بررسی کرده است.
کیفیت مناسب مالچ های نفتی در عملیات بیابان زدایی و استفاده از انواع مواد هیدروکربنی که ممکن است به محیط زیست آسیب برساند، قرار است مورد بررسی پژوهشگاه صنعت نفت قرار گیرد. این کار هم مانع از اتلاف منابع مالی و هیدروکربنی شده و هم از نظر زیست محیطی مانع از آلودگی خاک و آسیب به اکوسیستم های مناطق تحت عملیات مالچ پاشی می شود. یکی از این اقدامات، فعالیت تیم سایکوپر (cycuper) به عنوان یکی از تیم های مستقر در مرکز نوآوری پژوهشگاه صنعت نفت است که تاکنون طرح های متعددی در حوزه نفت و گاز با رویکرد محیط زیست ارائه کرده است که طرح سوپر مالچ دوستدار محیط زیست مورد حمایت مرکز نوآوری پژوهشگاه صنعت نفت قرار گرفته است.
سوپرمالچ تولیدشده از سوی تیم سایکوپر بر پایه آب است و با وجود ترکیبات نفتی خود کاملا دوستدار محیط زیست است. این محصول همچنین به دلیل قیمت مناسب می تواند جایگزین خوبی برای مازوت یا نفت کوره که هم اکنون به عنوان مالچ استفاده می شود باشد.
سهولت در پاشش، خشک شدن سریع و در نتیجه نفوذ کم مواد به داخل خاک در عین ایجاد چسبندگی بالای بین ذرات و استحکام بالا در کنار نفوذپذیری مناسب نسبت به آب و همچنین نداشتن خطر آتش سوزی و مقاومت بالا در مقابل توفان هایی با سرعت بیش از ۱۵۰ کیلومتر بر ساعت با وجود حفظ امکان رشد گیاهان و عدم تغییر PH خاک، از جمله مزایای مالچ اختراعی این گروه است.
سوپرمالچ در آزمایشگاه ها تایید شده، تست های لازم برای بررسی چسبندگی، فرسایش در مقابل عوامل محیطی و نفوذ آب و همچنین تونل باد را گذرانده و نتایج درخشانی نیز کسب کرده است.
عمر مفید بالای چهار سال این مالچ سبب می شود در آن مدت با حفظ ساختار و رطوبت خاک بتواند زمینه رشد گیاهان و در نتیجه استحکام بیولوژیکی خاک را فراهم کند تا در حد امکان نیازی به مالچ پاشی مجدد در محیط نباشد.
حواسمان به چرخه تهدید محیط زیست باشد
مخالفت ها با مالچ پاشی نفتی، همچنان یکی از موضوعات مهم در مورد آب و هوای استان خوزستان و استان های همجوار است و مسؤولان استانی، نمایندگان مجلس و کارشناسان محیط زیست در مورد الزامات محیط زیستی برای کاهش گرد و غبار و پیشروی بیابان پیگیری های جدی دارند و مطالباتشان را با وزارتخانه های نفت، جهاد کشاورزی یا سازمان محیط زیست مطرح می کنند.
باید توجه داشت که اگرچه مالچ پاشی ها اثرات خوبی در کاهش گرد و غبار داشته اند؛ اما بسیاری از مناطق بیابانی و شن زاری که مالچ پاشی شده، نیازی به این عملیات نداشته و باید با بررسی کارشناسی بیشتری تحت این عملیات قرار می گرفتند تا گونه های جانوری و گیاهی آن از بین نرود.
به عبارتی باید حواسمان به تهدیدی که با فرار از این شرایط رقم می زنیم، باشد و بهتر است این تصمیمات از همین امروز حساب شده گرفته شود.