ناممکن بودن بهره برداری از اهرم نفت در معادلات بین المللی
شائبه ناممکن بودن بهره برداری از اهرم نفت در معادلات بین المللی ازسوی ایران که در دولت گذشته بسیار پررنگ تر جلوه کرد، این تصور غالب را نمایان ساخت که دیگر مجالی برای عرض اندام ایران در بازار انرژی وجود ندارد و برای برون رفت از چالش ها باید تنها چشم به کشورهای غربی دوخت. فرصت بهره مندی از ظرفیت های منطقه ای روز به روز قالب تهی کرد و کشور را در هاله ای از انزوا فرو برد.
علیرضا سلطانی، کارشناس اقتصاد انرژی در گفت وگو با «مشعل»در این باره توضیح می دهد: در محافل رسانه ای و سیاسی، مناسبات ایران و روسیه در حوزه انرژی را بیشتر ماهیت رقابتی و یا به عبارت بهتر تقابلی فرض و ترسیم کرده اند؛ به این معنا که هر زمان سخن از روابط ایران و روسیه در ابعاد منطقه ای و بین المللی به میان آمده، این تصور ایجاد شده است که این دو کشور امکان و ظرفیتی برای همکاری های دوجانبه به ویژه در حوزه انرژی ندارند یا اینکه این ظرفیت و امکان بسیار محدود است و در مقابل آنچه اهمیت و برجستگی دارد، رقابت ایران و روسیه در عرصه های مختلف انرژی است و در واقع بر این نکته تاکید می شود که این دو کشور همانند دیگر کشورهای دارنده ذخایر غنی نفت و گاز، بیشتر در فضای رقابتی باید مورد توجه قرار بگیرند تا فضای همکاری جویانه.
سلطانی می افزاید : این تصور چندان دقیق و واقع بینانه به نظر نمی رسد، زیرا در ادبیات سیاسی و بین المللی، حتی کشورهایی که از منابع اقتصادی یکسانی برخوردار هستند، نمی توانند در فاز رقابتی قرار بگیرند و در واقع مسائل همکاری جویانه آنها عموما تحت شعاع فضای رقابتی نیست. این در مورد ایران و روسیه به صورت خیلی مشخص صادق است. با اینکه دو کشور از ظرفیت های یکسان انرژی برخوردار هستند و این امر می تواند در نگاه نخست، رقابت دو کشور را برجسته کند، اما اگر نگاهی دقیق به مسائل و تحولات حوزه ها و سیاست هایی که این کشورها دنبال می کنند، داشته باشیم، می بینیم که این سایه رقابت، توهمی بیش نیست و ایران و روسیه می توانند در شرایط همکاری جویانه مطلوب قرار بگیرند و سطح تعاملات انرژی خود را گسترش دهند و چه بسا این همکاری هایی که در زمینه انرژی انجام می شود، بتواند زمینه ساز همکاری های دیگر در حوزه های اقتصادی، سیاسی و حتی بین المللی با نگاه امنیتی هم بشود. این کارشناس اقتصاد انرژی ادامه می دهد: حال باید دید که این زمینه های همکاری ایران و روسیه در حوزه انرژی چگونه قابل تبیین و تعریف است.
فضاسازی برای مهار محدودیت ها
سلطانی از بازار نفت به عنوان نخستین و در عین حال تاثیرگذارترین مولفه همکاری های مشترک میان کشورهای تولیدکننده نفت یاد کرده و می گوید: همکاری های ایران و روسیه در بازار نفت به منظور مدیریت و ایجاد تعادل قیمتی در دو بازه زمانی کوتاه مدت و بلندمدت قابل تبیین است.
وی منافع کشورهای تولیدکننده نفت را در گرو ایجاد تعادل و ثبات بخشی قیمتی در بازار نفت می داند و نقش آفرینی روسیه در اوپک پلاس را غیرقابل تردید ارزیابی و ابراز امیدواری می کند که ایران و روسیه در طول سال های اخیر این همکاری را در قالب اوپک بسیار خوب و مطلوب دنبال کرده و پیش بردند. به هر تقدیر ایران و عربستان به عنوان سردمداران اوپک و روسیه در خارج از این سازمان نقش مهمی در ایجاد چنین وحدتی خواهند داشت که این می تواند سرآغاز یک حرکت همگرایانه برای حضور برجسته و موثر تولیدکنندگان در بازار جهانی نفت باشد.
این کارشناس اقتصاد انرژی به تحریم های اعمال شده آمریکا و برخی کشورهای اروپایی اشاره می کند و بهره مندی از ابزار دیپلماسی انرژی برای مهار این دست از محدودیت ها را ضرورتی اجتناب ناپذیر می داند و می گوید: ایران با دراختیار گرفتن اهرم دیپلماسی سازنده و تعامل با کشورهای عمده تولیدکننده نفت مانند عربستان و روسیه می تواند در بازارهای منطقه ای و در ابعاد وسیع تر، بازارهای بین المللی بیش از گذشته ایفای نقش کند و جای بشکه های خالی خود را پر کند، ضمن اینکه این قسم از همکاری ها در مهار آسیب پذیری اقتصاد ایران از قبل تحریم ها راهگشاست.
هرچند نقاط رقابتی و تعارض میان ایران و روسیه قابل اغماض نیست، اما شرایط حال حاضر دنیا، منافع و مصالح مشترک را بر نقاط منفی ارجحیت داده و دو کشور را وادار به گسترش تعاملات دوجانبه با اتکا بر اعمال سیاست های همکاری جویانه کرده است. سلطانی در توضیح مطلب فوق، به ابعاد بلندمدت روابط میان ایران و روسیه اشاره دارد و معتقد است که سنگ اندازی های آمریکا در بازار نفت طی یک دهه آینده می تواند جایگاه و موقعیت کشورهای تولیدکننده عمده بازار نفت را تحت تاثیر قرار دهد.
وی می گوید: آمریکا همواره به دنبال برهم زدن نظم حاکم بر بازار نفت بوده است. واقعیتی که همگان بر آن اذعان دارند و غیر قابل کتمان نیست. سیاستی که ترامپ سرمنشا آن بود، به نظر می رسد دولت بایدن ادامه دهنده این مسیر است. آمریکا با نفت شل در تلاش برای بی اثرکردن و یا کم اثرکردن نقش انرژی های هیدروکربوری است و طبیعتا ایران و روسیه با اعتماد و اتکا به یکدیگر می توانند در خنثی سازی سیاست های سلطه طلبانه آمریکا در بازار انرژی تاثیرگذار باشند. این کارشناس اقتصاد انرژی معتقد است: نکته حائز اهمیت، ترسیم بازار نفت ایران و روسیه در بلندمدت است. سیاست افزایش تولید ازسوی آمریکا به منظور افول عصر انرژی های فسیلی، رویکردی است که هم اکنون این کشور دنبال می کند؛ بنابراین اتخاذ سیاست واحد و تقابلی میان ایران و روسیه برای حفظ و حراست از منافع دو کشور در بلندمدت مورد اهتمام است تا منابع و ذخایر متعارف به پشتوانه مسائل زیست محیطی، پیشرفت های تکنولوژیک و به کارگیری انرژی های تجدیدپذیر دستخوش تغییر و تحولات نشود.
سوآپ؛ برگ برنده ایران در جهان سیاسی نفت
سلطانی با اشاره به فرصت های بهینه بازار گاز که افق روشنی در جهان سیاسی نفت ترسیم خواهد کرد، ادامه می دهد: ایران و روسیه دو کشور برتر دارنده ذخایر غنی گازی دنیا هستند. روس ها با 32 درصد و ایران با 18 درصد سهم گاز دنیا، شاید در نگاه نخست زمینه های رقابتی را به ذهن متبادر سازد اما چندان قابل اعتنا نیست. به این مفهوم که روسیه سهم بازارهای گاز خود را در گستره جغرافیایی غرب و شرق به نوعی تصاحب کرده است؛ بازارهایی که فعلا دسترسی به آن برای ما مقدور نیست و ایران باید روی دیگر مولفه ها و بازارها که عموما منطقه ای هم هستند، متمرکز شود. طبیعتا کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله امارات، کویت، عمان و کشورهایی نظیر عراق، سوریه، اردن و در منطقه شرقی هند و پاکستان از جمله ظرفیت های حضور گاز ایران به شمار می آید. تحقق صادرات گاز به این کشورها منوط به تولید گاز مازاد بر عرضه داخلی و حل وفصل کشمکش های سیاسی و بین المللی است تا فضا برای گسترش سطح نفوذ در بازارهای صادراتی گاز مهیا شود. دیدگاه این کارشناس اقتصاد انرژی قائل به این اظهارات است و چنین می نماید که برای تولید گاز صادراتی باید از سازوکار مدیریت صحیح و کارآمد بهره جست. سلطانی ادامه می دهد: روس ها مشکلی با سیاست ها و راهبردهای گازی ایران در منطقه ندارند و چه بسا در پاره ای موارد رویکرد حمایتی نشان می دهند. اما می ماند مسائل گازی ایران با برخی کشورهای شمالی مانند ترکمنستان که با اتخاذ تدابیر هوشمندانه دولت سیزدهم تا حدودی موانع با ترکمنستان در حال مرتفع شدن است. توافق اخیر سه جانبه میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان به منظور سوآپ گاز، راه های ائتلاف را بعد از 5 سال ناکامی گشوده و ایران بسیار امیدوار به آینده بازار صادراتی گاز است. وی از منظر دیگری به دستیابی سهم ایران از بازار گاز اروپا می پردازد و اینگونه توضیح می دهد: البته تعامل با روس ها هم فرصت حضورغیرمستقیم گاز ایران به اروپا را فراهم می کند؛ به این صورت که ایران می تواند در زمینه جبران کسری گاز مسکو به اروپا و حتی چین نقش تاثیرگذاری داشته باشد. این امکان از طریق فروش گاز و یا سوآپ به روس ها مقدور خواهد شد. بر اساس رهیافت های موجود در سال های آتی مسکو با کمبود 100 میلیون مترمکعبی گاز برای انتقال به اروپا و چین مواجه است. تولیدشان قابل توجه نیست و ایران می تواند با تامین بخشی از کسری گاز روسیه نقش آفرینی کند که حاصل همکاری های گسترده و دوجانبه خواهد بود. سرمایه گذاری شرکت های روسی در صنایع نفت و گاز ایران و انتقال بخشی از فناوری های مرتبط با حوزه انرژی به کشور برای جبران عقب ماندگی در طرح های توسعه ای صنعت بالادستی نفت و گاز از اهم مواردی است که این کارشناس اقتصاد انرژی به درستی به آن اشاره کرده و در تبیین این مسئله عنوان می کند: هم اکنون ایران نزدیک به 160 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد که تهیه و تامین آن کاری سخت و بس دشوار است. روس ها می توانند برای هموارسازی مسیر سرمایه گذاری در صنعت انرژی ایران گزینه قابل اتکایی باشند. البته نباید از این نکته غافل ماند؛ متکی بودن به یک کشور و یا گروه و طیف خاص چندان منطقی و اصولی به نظر نمی رسد و ایران باید سبدی از منابع مالی، فنی و مدیریتی برای جذب سرمایه گذاری های خارجی در صنعت نفت ایجاد کند و همان طور که به آن اشاره شد، روس ها به عنوان یکی از کشورهای پیش رو در توسعه صنایع نفت و گاز می تواند مورد توجه قرار گیرند. البته نباید از نظر دور داشت که حصول پیشرفت های چشمگیر منوط به رفع موانع سیاسی و اقتصادی است. مادامی که فضا برای ظهور و بروز این موانع وجود داشته باشد، امیدواری به آینده قدری دور از ذهن خواهد بود.
تلاش برای تولید ثروت با فناوری های نوین
غلامعلی رحیمی، رئیس پژوهشکده اقتصاد انرژی موسسه مطالعات بین المللی انرژی نیز ضمن بازخوانی روابط ایران و روسیه، همه جوانب و راه های تاثیرگذار در نزدیکی روابط دو کشور را بررسی می کند.
وی معتقد است: با وجود افزايش همكاري هاي ايران و روسيه در اكثر زمينه ها بعد از دوره فروپاشي شوروي، الگوي روابط اين دو كشور در زمينه تامين انرژي جهاني در قالب رقابت توصيف مي شود. با وجود سیاست «اوراسیاگرایی» و حفظ استیلای سنتی روسیه در مناطق اما امکان همکاری میان روسیه و ایران در رابطه با مسیرهای انتقال انرژی وجود دارد. سیاست روسیه دستیابی به بازار های بیشتر در آسیا از قبیل هند و پاکستان است و بهره گیری از نزدیکی و مجاورت ایران با این کشورها، امکان این همکاری را میسر می سازد. همچنين با توجه به نقش مهم و مثبت روسیه در (جی ئی سی اف) و اوپک پلاس در شرایط کنونی و با وجود تحمیل تحریم های ظالمانه آمریکا بر ایران و روسیه، تقویت همگرایی و همکاری دوکشور بسیار مهم و تاثیرگذار است. رئیس پژوهشکده اقتصاد انرژی موسسه مطالعات بین المللی انرژی درباره ارزیابی دورنمای توسعه روابط میان ایران و روسیه در حوزه انرژی به اهم زمینه های همکاری دوجانبه اشاره کرده و از تبادل کالاها و خدمات، مواد و منابع اولیه و ثانویه، تبادل دانش انرژی، توسعه و مشارکت در پژوهش و مطالعات انرژی به عنوان مهم ترین محورهای مشارکت دوجانبه یاد می کند. رحیمی در توضیح محورهای یادشده بیش از هرچیز به مقوله تبادل دانش و فناوری های نوین در حوزه انرژی تاکید و عنوان می کند: یکی از محوری ترین و اساسی ترین و در عین حال ساده ترین روش ها برای توسعه تبادلات، استفاده از ظرفیت های دانشی، پژوهشی و مطالعاتی دو طرف است که متأسفانه تاکنون چندان توجهی به آن نشده است. علاوه بر دستاوردهای مستقیم حاصل از مطالعات، مشارکت دوجانبه به شناخت و تسهیل تبادلات تجاری و عادی سازی بهتر آنها نیز کمک می کند. ظرفیت های پژوهشی و مطالعاتی نیز بسیار وسیع است و می تواند در طیف گسترده ای شامل مطالعات بازار، مدلسازی و ارائه چشم اندازهای مشترک برای انرژی جهان و توسعه مطالعات فنی و مهندسی در حوزه های مختلف مورد درخواست طرفین باشد. همچنین دو کشور در حوزه تولید، توزیع و فناوری های مرتبط دارای تجاربی هستند که به کارگیری آنها می تواند زمینه مناسبی برای همکاری فی مابین باشد. روسيه اقتصاد مبتني بر نفت خود را در سال هاي اخير به سمت توسعه گاز پيش برده و موفق به اتخاذ سياست هاي راهبردي در اين زمينه شده است، به گونه ای كه از این رهگذر بخشي از تحريم های مستکبران ناکام مانده است و رحیمی با اذعان به این مطلب یادآور می شود: آنچه عیان است، مقوله تحریم به معضل اساسی دو کشور بدل شده است. مادامی که سیاست گذاری های بین المللی درباره موضوع نفت در مشت آمریکا و متحدانش باشد و صاحبان اصلی در آن کمترین نقش را ایفا کنند، می طلبد کارایی سیاست های راهبردی ازسوی کشورها بالاخص ایران و روسیه به گونه ای اعمال شود که در رفع آسیب پذیری های ناشی از تحریم و محدودیت ها راهگشا باشد. وی معتقد است: روسیه توانسته است با بهره مندی از شیوه های متعدد به نوعی به این سیطره غربی ها بر صنعت انرژی خاورمیانه پایان دهد که باید از آن به نحو مقتضی بهره برد. همکاری های دوجانبه روسیه و ایران قطعا دستاوردهای قابل توجهی را به همراه خواهد داشت.
رئیس پژوهشکده اقتصاد انرژی موسسه مطالعات بین المللی انرژی می افزاید: اروپا سهم قابل توجهي از واردات گاز خود را به روسيه تخصيص داده است؛ هرچند با بروز بحران اوكراين، تنوع بخشي صادركنندگان گاز در دستور كارکشورهای غربی قرار گرفت؛ با وجود اين، وابستگي زياد اروپا به روسيه در اين زمينه سبب شده است كه نگاه همكاري حداقلي در ميان آنها وجود داشته باشد و اين مهم مي تواند زمينه بهره مندي ايران را فراهم آورد. در واقع، تهران مي تواند از سياست تنوع بخشي اروپا از يك سو و فناوري و دانش روسيه ازسوي ديگر بهره لازم را ببرد.
در مذمت یک جانبه گرایی
حمید حسینی، عضو هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی نیز دیدگاه دیگری را درباره تعامل با روس ها مطرح می کند. وی معتقد است: یک جانبه گرایی در ارتباط با کشورهای منطقه مطلوب دیده نمی شود و باید به نگاه ها و دیدگاه ها عمق و غنای بیشتری بخشید، به خصوص در حیطه مسائل تجاری و اقتصادی. عضو هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی بیان می کند: کشور ما به دلیل قرابت و نزدیکی تاریخی، فرهنگی و اقتصادی با اغلب کشورهای منطقه می تواند زمینه اعتلای رشد و توسعه را در تمامی ابعاد فراهم کند.