صنعت نفت با اصلاح در قوانین و مجوزهای داخلی به دنبال بیشینه سازی حضور دانش بنیان هاست
ضرورت بازبینی در مسیر رشد
مشعل شرکت های دانش بنیان در سال های سخت تحریم به یکی از بازوهای موثر در مقاومت و پیشروی صنعت تبدیل شده اند، اما مسیری که این شرکت ها در چند سال اخیر طی کردند، تجربه ای بود که همچون بسیاری از دانش های فنی دسترسی خارجی و الگوی بیرونی نداشت. متخصصان و فناوران داخلی با توجه به نیازهای صنعت و تجربیات خود، شرکت هایی را با قالبی متفاوت شکل دادند که امروز به عنوان شرکت های دانش بنیان و فناور شناخته می شوند و می توان گفت اصول، قواعد و امتیازهای خاص خودشان را دارند، اما همانقدر که حضور و اثرگذاری شرکت های دانش بنیان در صنعت نفت و گاز و پتروشیمی بیشتر بوده، چالش ها و موانع این شرکت های تازه بنیاد هم آشکارتر شده است.
بسیاری از شرکت های دانش بنیان در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به صورت خودجوش و زیرساختی توانسته اند در میان شرکت های خصوصی صنعت پتروشیمی و بدون حمایت های دولتی جایگاهی مناسب داشته باشند و هر روز این سهم را بیشتر کنند. آنها توانسته اند صنعت بزرگ نفت را از گردنه های مهم، حساس و بسیار سخت تحریم ها و شرایط اقتصادی سخت به سلامت عبور دهد و جای خالی فناوری و دانش فنی شرکت های خارجی را تا حد زیادی پر کنند. اما آیا این شرکت ها حالا و در گذر از مرحله تکوین و شکل گیری خود توانسته اند اشکالات بدنه و چالش های درونی خود را بشناسند و به مسئولان اجرایی و قانون گذار برای باز کردن مسیر نشان دهند؟ صنعت نفت به خوبی اهمیت و جایگاه شرکت های دانش بنیان را درک و بر همین اساس، بسیاری از محدودیت های قانونی و اداری را برطرف و امکان دسترسی و برخوردی از بسیاری از امکانات داخلی نفت را برای شرکت های دانش بنیان فراهم کرده است. این همراهی البته در کنار توجه و حمایت های بالاسری و مالی نهاد ریاست جمهوری و ارگان های اجرایی دیگر صورت می گیرد و همچنان در گذر از تجربیات جدید، به روز رسانی می شوند.
مقررات پژوهشی برای گره گشایی دانش بنیان
اگرچه موضوع شرکت های دانش بنیان برای صنعت نفت اهمیت زیادی داشت، اما با نام گذاری که مقام معظم رهبری در سال جاری داشتند و امسال را به نام «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» نام گذاری کردند، اهمیت این شرکت ها بیشتر از قبل شد. بسیاری از شرکت هایی که در مسیر اجرای پروژه های مشترک با زیرمجموعه های صنعت نفت بودند، امروز می توانند در مورد چالش های این مسیر بهتر و بیشتر صحبت کنند و نظر بدهند و به همین دلیل معاونت امور مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت اعلام کرده است که می خواهند متناسب با اعلام نیاز شرکت ها، مقررات صنعت نفت در بخش های پژوهشی را به صورتی تنظیم کنند که در بخش های عملیاتی شاهد رشد و گره گشایی از برنامه های شرکت های دانش بنیان باشیم. وحیدرضا زیدی فرد، معاون امور مهندسی، پژوهش و فناوری وزیر نفت با بیان اینکه وزارت نفت پارسال درباره اعطای تسهیلات دستورعمل بند (الف) تبصره ۱۸ قانون بودجه سال ۱۴۰۰ فراخوان هایی را به شرکت های دانش بنیان داده است، افزود: از ابتدای امسال نشست های مستمری به ریاست معاون اول رئیس جمهوری در هیئت دولت برگزار شده است تا زمینه برای دانش بنیان شدن دستگاه های اجرای کشور فراهم شود که تاکنون آیین نامه هایی درباره بهداشت، برق، کشاورزی و صنعت نفت تهیه شده است. بر اساس این گزارش، می توان گفت که در چند دهه گذشته تاکنون شرکت ها و پارک های علمی و فناوری زیادی در کشور فعالیت خود را آغاز کرده اند وهم اکنون حدود ۷ هزار شرکت دانش بنیان و حداقل ۴۵ پارک علم و فناوری و ده ها مرکز رشد و فناوری در کشور فعال هستند. پس از نام گذاری 1401 به نام دانش بنیان ها هم این توجه و همراهی بیشتر شد و فعالیت در این شرکت ها موتور فعالیت ها و تقاضاهای پژوهشی را پرقدرت تر کرد.
ارجاع کار به دانش بنیان ها بر پایه مناقصه
اتفاق بسیار مفید و قابل توجه در مورد دانش بنیان ها این است که اقتصاد خصوصی و رقابتی سبب تحریک نیاز فناوری در صنعت نفت شده و شاهد بوده ایم که بخش قابل توجهی از دانش بنیان ها از داخل بخش خصوصی صنعت نفت شکل گرفته اند.
امید شاکری، مدیرکل نظام فنی و اجرایی و ارزشیابی طرح های معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت با بیان اینکه در تلاشیم تا موانع را در نظام فنی و اجرایی صنعت نفت شناسایی کنیم، گفت: هم اکنون نگرانی شرکت های دانش بنیان آن است که صنعت نفت با آنها قرارداد امضا کند، در حالی که آنها باید بدانند لازم است پروژه های صنعت نفت را در زمینه زمان و هزینه به بهترین شکل انجام دهند تا کار به مرحله قرارداد برسد. شاکری تضمین ریسک های استفاده از فناوری های شرکت های دانش بنیان را از مسائل مهم حوزه پژوهش و فناوری صنعت نفت دانست و افزود: مدیران ارشد صنعت نفت باید برای توسعه و توانمندی شرکت های داخلی قدرت ریسک داشته باشند. او اعلام کرد: هم اکنون ارجاع کار و پروژه ها در این صنعت بر پایه برگزاری مناقصه هاست، در حالی که اگر شرکتی بخواهد با فناوری خود مدت زمان اجرا، برای نمونه حفاری یک چاه را کاهش دهد و بخشی از درآمدهای صرفه جویی شده را به عنوان مزد خود بردارد، این کار در عمل طبق قانون ممکن نیست، در حالی که شرکت های پژوهشی این الگو پروژه ها را هم اکنون به راحتی در سطح بین المللی انجام می دهند. وی گفت: هم اکنون تعدیل قراردادهای ارزی معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت در دستور کار قرار داشته و این تعدیل ها با رعایت قوانین و مقررات و همسو با پوشش ضرر و زیان شرکت های دانش بنیان در این حوزه انجام می شود. محمدصابر کرم بیگی، معاون نوآوری و فناوری پارک نوآوری و فناوری صنعت نفت یکی از چالش های توسعه فناوری در صنعت نفت را این می داند که چشم انداز مشخصی برای ارائه داده و اطلاعات به شرکت های پژوهشی در بخش خصوصی وجود ندارد. او مدعی شد که هم اکنون 2 دهم درصد تولید ناخالص داخلی کشور از طریق برنامه های دانش بنیان صنعت نفت تأمین می شود که این رقم در مقایسه با مقیاس های جهانی بسیار پایین است.
لزوم دور شدن دانش بنیان ها از رقابت های مخرب
از آنجا که صنعت نفت، صنعتی بالادست و نیازمند آخرین فناوری هاست، ممکن است برخی شرکت های دانش بنیان نتوانند به تنهایی مسئولیت پروژه های بزرگ و پر اهمیت صنعت نفت و گاز و پتروشیمی را به عهده بگیرند؛ به همین دلیل با توجه به تجربه ای که در این سال ها به دست آمده، به نظر می رسد لازم است کنسرسیوم های فناور و دانش بنیان تشکیل شوند تا علاوه بر تبادل تجربیات و دانش، توان مالی بالاتری برای قبول پروژه ها و کاهش ریسک کارفرما ایجاد شود. در این شرایط است که از رقابت های چالش برانگیز و حذف کننده شرکت ها که ممکن است انگیزه ها را کاهش دهد، کاسته خواهد شد.
رشید قانعی، دستیار مدیرعامل گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس در توسعه صنایع دانش بنیان و پایین دستی پتروشیمی با اشاره به تسهیل گری که شرکت های بزرگ و هلدینگ ها می توانند برای شرکت های دانش بنیان داشته باشند و نقش بازار را ایفا کنند، گفت: بسیاری از شرکت های دانش بنیان می توانند در کنار شرکت های بزرگ قرار بگیرند و تجربه های جدیدی را به دست بیاورند که در صورت اقدام انفرادی امکان آن را ندارند و کنسرسیوم هایی که در میان چند شرکت دانش بنیان و یک شرکت بزرگ با پشتوانه شکل می گیرد، موفق خواهند بود، ضمن اینکه این اقدام به اعتبار شرکت ها در جذب ضمانت نامه ها و حذف نشدن آنها از بازار کمک می کند. متأسفانه برخی از این رقابت ها مخرب و حتی ممکن است به حذف دانش بنیان ها و شرکت های فناور ایرانی از پروژه ها و سپردن پروژه به شرکت های خارجی بینجامد.
مشکلات دانش بنیان ها در فاصله دانشگاه و صنعت
نکته قابل توجه این است که نباید برای توسعه فناورانه صنعت نفت، نگاه غیرواقعی به آن داشت. اگر می خواهیم توسعه دانش در دل محصولات و تجهیزات صنعت نفت شکل بگیرد، باید هدف گذاری کلان، ایجاد شناخت در مراکز توسعه فناوری و اکوسیستم دانشگاهی منطبق با نیازهای واقعی باشد. همچنین هدف گذاری برای مدل های توسعه و تعالی باید مبتنی بر توسعه بازار باشد تا خروجی داشته باشد. شرکت های کوچک هم می توانند در لبه فناوری و مطابق با نیاز بازار حرکت کنند به شرط اینکه آنها هم این هدف گذاری و شناخت را رعایت کنند.
در عین حال، اگرچه بسیاری از کشورهای خارجی دسترسی به دانش روز را از صنعت نفت ایران محروم کرده اند، اما بسیاری از تجربیات شرکت های دانش بنیان بین المللی قابل دسترسی و به کارگیری است. توجه به این تجربیات در بسیاری از موارد می تواند ما را از طی کردن مسیرهای تکراری و اشتباه بر حذر دارد. بر اساس این گزارش و با توجه به گفت و گوهای بسیاری که با شرکت های دانش بنیان داشته ایم، موانع حقوقی و قراردادی داخلی صنعت نفت به عنوان موانع شرکت های دانش بنیان مطرح می شوند. همچنین تعامل صنعت و دانشگاه تنها در برخی بخش ها کانالیزه شده و مجوزها از مسیرهای سختی تایید می شوند. مدیر یک شرکت دانش بنیان در یکی از پنل های تخصصی،می گفت: دسترسی محققان و کارشناسان به مناطق عملیاتی و حضور در محل پروژه ها کماکان برای ما ممنوع است و یا هماهنگی ها گاه یک سال هم زمان می برد؛ یعنی اگر شرکتی روی موضوع «آسفالتین چاه» کار و راهکار مناسبی هم ارائه کند، شاید هیچ وقت نتواند خودش یک نمونه از نفت آن میدان را تست کند.
موضوع دیگری هم که موجب نگرانی برخی شرکت های دانش بنیان شده این است که ممکن است برخی شرکت ها به نام مجموعه های دانش بنیان تاسیس شوند تا از مزایا و تسهیلات و دسترسی هایی که برای آنها استفاده کنند و صرفا هیجانی متناسب با نام گذاری سال باشد و این توجه و همراهی در سال های بعد فراموش شود یاکاهش یابد. از این رو شاید لازم باشد در کارکرد شرکت های دانش بنیان و فعالیت شان، بازنگری صورت گیرد تا از مسیر و هدف اصلی دور نشویم.