موزه نفت در قلب تهران
مشعل جايگاه سوخت شماره 6 يا همان پمپ بنزين دروازه دولت تهران در سال هاي پاياني دهه 1310 هجري شمسي مقارن با دوره پهلوي اول، از سوی شركت نفت انگليس و ايران برای توزيع فراورده هاي نفتي همچون نفت سفيد، بنزين و امشي احداث شد. ساختمان اين جايگاه كه سال ها به صورت متروكه رها شده بود، پس از شروع فعاليت مديريت مرکز اسناد و موزه های صنعت نفت در دستور كار برای تبدیل به موزه قرار گرفت و در تير سال 1398 افتتاح شد. گزارش پیش رو اختصاص دارد به معرفی موزه دروازه دولت.
موزه دروازه دولت که زمانی در سال های دور پمپ بنزین بود، امروز به مرکزی تبدیل شده است که در آن اسناد و اشیای مختلفی که شناسنامه تاریخ صنعت نفت ایران به شمار می آیند، نگهداری می شود.
در هريك از بخش هاي اين موزه به موضوعات مختلفي اعم از تاريخچه محله دروازه دولت، نحوه شكل گيري و فعاليت جايگاه پرداخته شده و همچنين عكس ها، اسناد، نقشه ها و فيلم هاي تاريخي مرتبط با اين مكان، نمونه اشياي مربوط به توزيع، حمل و تخليه سوخت و نمونه دستگاه هاي پمپ بنزين در اين موزه به نمايش درآمدند. اين جايگاه در مرداد سال 1393 به شماره 31711 در فهرست آثار ملي وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي به ثبت ملي رسيده است.
فروشندگي يا شعبه نفت
نفت سفيد، از زمان نه چندان دور تا به امروز، از جمله مواد پر كاربرد زندگي روزمره مردم در منازل، محل كار و محيط هاي گوناگون به حساب مي آمد. آنها برای انجام کارهایی نظير پخت و پز، روشنايي و ...از نفت سفید استفاده می کردند. به همين دليل براي تهيه آن در ايران، فروشندگي ها يا شعبه هاي نفت در تمامي شهرها، روستاها و جاده هاي بين راهي تأسيس شدند.
بديهي است جايگاه هاي پمپ بنزين به علت برخورداري از شرايط لازم براي كنترل اندازه گيري و محاسبه در عرضه آن به مشتري، مكاني مناسب و مورد اطمينان به شمار مي آمدند. در فروشندگي هاي نفت مستقر در پمپ بنزين ها به طور معمول غير از نفت سفيد، محصولات ديگري با پايه هاي نفتي از جمله روغن موتور، حشره كش ها (با نشان امشي و ...) و موارد ديگر نيز عرضه مي شد و در مواقع بحراني همچون جنگ، انقلاب واعتصاب به علت كمبود مواد نفتي شاهد تشكيل صف هاي طولاني و در مواردي فروش سوخت با بهره گيري ازكالا برگ بودیم. اين جايگاه هم از اين امر مستثنا نبود.
در بخش فروشندگي يا همان شعبه نفت موزه پمپ بنزين دروازه دولت تهران كه از دو محوطه داخلي و بيروني تشكيل شده است، انواع ابزارهاي اندازه گيري اعم از كيل، پيمانه، قيف و لوازم مورد استفاده در توزيع و انتقال نفت سفيد براي مصارف خانگي و همچنين در ديگر بخش ها، نمونه هايي از كالابرگ ها،مستندات مرتبط و فراورده هاي عرضـه شـده در فروشـندگـي ها در معـرض ديـد بازديدكنندگان قرار گرفته اند.
سكوهاي سوخت رساني به خودروها
سكوها، عمومي ترين و قسمت اصلي مراجعه خودروها به جايگاه ها هستند. در گذشته، فراورده هايي مانند بنزين معمولي و سوپر، گازویيل و روغن موتور از طريق دستگاه هاي پمپ بنزين كه روي آنها تعبيه شده بود، عرضه مي شد.
دستگاه هاي پمپ بنزين ابتدا كنار خيابان قرار داشتند. با گذشت زمان و افزايش خودرو در سطح شهرها، مكان هاي ويژه اي براي توزيع بنزين به نام جايگاه هاي پمپ بنزين ساخته شد. با افزايش ظرفيت جايگاه ها براي ارائه خدمات به خودروها و ضرورت رعايت اصول ايمني، تعدادي دستگاه پمپ بنزين را براي عرضه چند نوع سوخت روي سكوهاي موازي با هم برای نظم دهي به حركت خودروهاي وارد شده به جايگاه ها قرار دادند، به صورتي كه گاه هر سكو براي يك يا دو نوع سوخت در نظر گرفته مي شد و اغلب سكوي عرضه نفت گاز (گازویيل) براي وسايط نقليه سنگين مانند كاميون، تريلي، اتوبوس، ميني بوس و ... جدا از سكوهاي سواري ها طراحي و ساخته شد.
نقشه ها و عكس هاي قديمي جايگاه دروازه دولت، وجود يك تا سه سكو را به تناسب نياز در مقاطع مختلف زماني نشان مي دهند كه در هر سكو بين 2 تا 4 دستگاه قرار داشت.
در اين بخش از موزه، تعدادي از دستگاه هاي پمپ بنزين قديمي، ويترين لوله هاي گردش فراورده و تعدادي وسيله نقليه قديمي به صورت نمادين به نمايش گذاشته شده اند.
مخازن و گردش سوخت در جايگاه
مخازن سوخت در جايگاه هاي پمپ بنزين با ظرفيت گوناگون و بر حسب نياز جايگاه از 12 هزار ليتر تا 45 هزار ليتر در زير زمين (كه امنيت بيشتری دارند) ساخته و ورودي هر كدام با رنگي استاندارد در هر كشور مشخص مي شوند كه در ايران رنگ قرمز براي بنزين، رنگ زرد براي گازویيل، رنگ سبز براي بنزين سوپر و رنگ آبي براي نفت سفيد در نظر گرفته شده است. در جايگاه پمپ بنزين دروازه دولت تهران، ابتدا 2 مخزن كوچك در دو طرف سكوي اول تعبيه شده بود كه به مرور زمان و با توجه به مصرف فراورده، بر حجم، تنوع و پراكندگي آنها افزوده و مخزن گازویيل به مرور زمان به مخزن بنزين سوپر تبدیل شد.در اين موزه، ويترين هاي زميني برای نمايش مسيرهاي انتقال سوخت به مخازن و از مخازن به سكوها در محوطه بيروني موزه تعبيه شده است.
تنوع دستگاه هاي پمپ بنزين
از زماني كه جايگاه هاي پمپ بنزين ابداع شدند، تحويل سوخت خودروها به وسيله دستگاه هاي تلمبه يا پمپ صورت مي گرفت. اين دستگاه ها امروزه وظيفه انتقال سوخت از مخزن جايگاه به باك خودرو، محاسبه حجم سوخت انتقالي و محاسبه قيمت را به عهده دارند. در بخش معرفي دستگاه هاي پمپ بنزين، نمونه اي از نخستین و قديمي ترين تا جديد و مدرن ترين دستگاه ها به نمايش درآمده اند. قديمي ترين دستگاه، دستي، كاليبره دو شيشه اي، متعلق به شركت SATAM فرانسه و مربوط به دهه 20 ميلادي است. تشريح داخلي دستگاه پمپ در بخش ديگري از موزه به نمايش در آمده است.
معماري و سازه
تا سال 1330 هجری شمسی كه تعداد پمپ بنزين ها در تهران به 10 جايگاه مي رسيد، معماري همه آنها يكسان و همخوان با معماري سنتي ايران در نظرگرفته شده بود و جايگاه پمپ بنزين دروازه دولت كه سومين جايگاه سوخت ساخته شده در تهران به شمار مي آمد، تنها جايگاهي است كه نماي آن تا به امروز به همان شكل اوليه باقي مانده است. نماي ساختمان مركزي، با طاق قوسي و دو رديف كاشي تك رنگ سبز لجني در بالا، كاشي هاي معرق و كاشي هاي هفت رنگ با نماي دو پنجره در دو طرف بنا در دو قاب مربع شكل با طاق قوسي كشيده، چشم هر بيننده اي را به سوي خود جلب مي كند. در ساختمان اصلي موزه پمپ بنزين دروازه دولت تهران سه اتاق وجود دارد كه هريك از آنها به موضوعات مختلفي اختصاص داده شده است.علاقه مندان به بازدید از موزه دروازه دولت می توانند همه روزه بجز دوشنبه ها از ساعت 9 تا 17 از این موزه واقع در تهران، تقاطع خیابان انقلاب اسلامی و سعدی شمالی، نبش کوچه فیات بازدید کنند.
ای - جکس
کارخانه ای_جکس در سال 1318 از سوی جورج کارتر و دونالد واکر تأسیس شد که نام آن برگرفته از ناو جنگی ای_جکس است. این شرکت، ساخت دریل های صنعتی و ماشین آلات فرزکاری را در شعبه هالیفاکس خود در شمال انگلستان آغاز کرد.یادگیری چگونگی کار با ماشین آلات مختلف فلزکاری از قبیل دریل ها و آسیاب های صنعتی، جزو دروس سال دوم کارآموزان آموزشگاه حرفه ای بوده است. کارآموزان افزون بر نحوه کار با دستگاه تعمیرات، آنها را نیز عملا آموزش می دیدند. نمونه ای از دریل های ساخت این شرکت هم اکنون در موزه کارآموزان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. موزه كارآموزان آبادان، دومين طرح موزه هاي صنعت نفت در محل آموزشگاه آبادان است که از اتاق های پنجگانه، محوطه آموزشگاه و كارگاه های آموزشی، موتورهای درون سوز، لوله و مبدل، مقدماتی يا پايه، نجاری، ابزار دقيق، تراشكاری و فلزكاری تشکیل شده است. قدمت آموزشگاه حرفه ای آبادان به سال ۱۳۱۲ خورشيدي (۱۹۳۳ ميلادي) برمی گردد.
باید در جبهه نفت جانانه می جنگیدیم قسمت19
بعد از این هماهنگی ها در اجلاس اوپک در ژنو شرکت کردیم. معمولا وزرا و مسؤولان در این کنفرانس های بین المللی از یکی دو روز قبل به آن جلسات می روند تا خود را برای اهدافشان آماده کنند. ما هم به ژنو رفتیم و با هیأت های کشورهای عضو جلسه گذاشتیم. موفقیت های بزرگی که از جلسه قبل داشتیم و سفری که به چهار کشور آفریقایی کرده بودیم و سفر دکتر سوبراتو به ایران، همه حاکی از آن بود که ایرانی ها در این اجلاس دست برتر را دارند و چه بسا رهبری این جلسه با ایرانی ها خواهد بود.
غیر از عراقی ها، با بیشتر هیأت ها مذاکره کردیم. طبق معمول، کویتی ها سعی می کردند که رابط مذاکرات باشند و مثلا می خواستند که میان ما و عربستان هم واسطه گری کنند، پیغام ببرند و پیغام بیاورند. در مورد خود مسائل نفت، از حرف های آنها فهمیدیم که عربستان می خواهد وقت بخرد.
در جلسات داخلی خودمان به این جمع بندی رسیدیم که بهتر است به جای پیغام رسانی کویتی ها، خودمان با عربستانی ها به طور مستقیم صحبت کنیم و ببینیم که چه می گویند و بر اساس آن تصمیم بگیریم. هماهنگی انجام شد و به دیدار شیخ زکی یمانی رفتیم. در جلسه بالی، او با من، بامحبت و صمیمیت صحبت کرده بود، می شد استنباط کرد که احترامش برانگیخته شده است. در بالی سعی می کرد رفتار دوستانه ای داشته باشد، حتی وقتی صحبت از سفارش به بالی شده بود، در مورد توقفش در سنگاپور، به من دوستانه گفته بود که خیاط در سنگاپور برایش لباس دوخته است و به لباسی که پوشیده بود نیز اشاره کرده بود که این، یکی از آن دو دست لباس است. از این رابطه باید به نفع خودمان استفاده می کردیم.
جوانان ما در جنگ، جانانه جنگیدند. ما نیز باید در جبهه نفت جانانه می جنگیدیم. هر اطلاع کوچکی برای ما مهم بود. صحت و دقت اخبار برای ما مهم بود. شیخ زکی یمانی بعد از تعارفات اولیه، درباره نفت گفت: منتظریم تا از تصمیم ریاض خبر بگیریم و این تصمیم گیری تا فردا حدود ظهر به طول می انجامد.»
وقتی در ملاقات دوستان هیأت ما با هیأت آنها مشغول صحبت بودند، خصوصی راجع به وضع جنگ از من پرسید. من با قاطعیت گفتم: «ما پیروز جنگ خواهیم بود. چون ما با ایمانمان دفاع می کنیم.» و بعد به پیروزی های نیروی دریایی اشاره کردم. با دقت گوش کرد و گفت: «می دانم نیروی دریایی ایران، قوی ترین نیروی دریایی منطقه است.» جمله ای هم گفت که معنای آن، این بود که «ما تا به نیروی دریایی ایران برسیم، فاصله زیادی داریم!» البته می فهمیدم که روحیه، قاطعیت و صلابت گفتار من به هنگام مذاکره، اثر خود را گذاشته است.طی این جلسه و بیرون از این جلسه، ما از خرید هواپیماهای آواکس از سوی عربستان باخبر شدیم. همه این موارد را نیز در بازگشت به تهران به شهید رجایی نخست وزیر اطلاع دادم. اینکه عربستان به هواپیماهای مجهزتر از F14 دسترسی پیدا کرد، برای ما مهم بود؛ تا آن موقع، F14 پیشرفته ترین هواپیمای جنگی در منطقه و متعلق به ایران به شمار می رفت. به هر روی، خداحافظی کرده و بیرون آمدیم.
تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران؛ سیدحسن سادات