بررسی تحولات نماد صنعت نفت ایران د ر د وره شرکت نفت انگلیس ـ ایران
پالایشگاه نفت آباد ان از ایجاد شغل تا تامین سوخت برای متفقین
سود ه ابراهیم زاد ه: هرگاه سخن از نفت ایران به میان می آید ، حتما نامی از آباد ان و پالایشگاهش هم د ر میان است. د ر واقع، پالایشگاه آباد ان نماد صنعت نفت ایران شد ه است. از صبحگاه 5 خرد اد 1287 که نفت از چاه شماره 1 مسجد سلیمان فوران کرد و نوید کشف منابع قابل توجهی از نفت را د اد ، تأسیس پالایشگاهی برای تصفیه و صد ور این نفت ضروری به نظر می رسید و طولی نکشید که نخستین پالایشگاه نفت خاورمیانه متولد شد .
آذر ماه 1287، تیمی از کارشناسان به سرپرستی اند رو کمپل، مد یر اجرایی پالایشگاه برمه، وارد ایران شد ند تا مکان مناسبی برای ساخت پالایشگاه و صد ور نفت بیابند . جست وجوها آنها را به آباد ان (که آن زمان عباد ان نامید ه می شد ) رساند . آباد ان، هم زمین های وسیع برای ساخت پالایشگاه د اشت و هم از طریق اروند رود به خلیج فارس وصل می شد و برای ساخت اسکله و صد ور نفت نیز مناسب به نظر می رسید .
تأسیس پالایشگاه نفت آباد ان
برای ساخت پالایشگاه د ر آباد ان، شرکت ناگزیر از مذاکره با حاکم آن منطقه بود . به فرمان مظفرالد ین شاه د ر سال 1282، شیخ خزعل حاکم خرمشهر (آن زمان محمره نامید ه می شد ) شد . طبق این فرمان، اراضی آباد ان، بهمنشیر، رود کارون، هند یجان، د ه ملا و فلاحیه ازجمله مناطقی بود که د ر اختیار شیخ خزعل قرار گرفت. شرکت انگلیسی رینولد ز که اکتشاف و حفاری نفت را به عهد ه د اشت، به عنوان نخستین نمایند ه شرکت د ر 23 آوریل 1909 (3 ارد یبهشت 1288) به مذاکره با شیخ خزعل نشست. پیشنهاد رینولد ز به خزعل، پرد اخت سالانه هزار و 200 پوند اجاره بها بود که مورد موافقت قرار گرفت. البته به د لیل تعلل شرکت د ر پرد اخت این مبلغ، مذاکرات بد ون نتیجه متوقف شد .
هرگونه تأخیر د ر مذاکرات به ضرر شرکت بود . بلافاصله د ومین ملاقات با شیخ د ر 25 ارد یبهشت 1288(15 می 1909) برنامه ریزی شد . این بار، سر پرسی کاکس، نمایند ه سیاسی و مقیم د ولت انگلستان د ر خلیج فارس، با شیخ خزعل د ید ار کرد . پس از کش وقوس های فراوان، سرانجام طرفین به توافق رسید ند و مذاکرات با پذیرش پرد اخت اجاره سالانه برای نزد یک به 650 جریب زمین و نیز پرد اخت حق نگهبانی از تأسیسات نفتی پایان یافت.
هم زمان با مذاکره میان نمایند گان شرکت رینولد ز و شیخ خزعل برای به د ست آورد ن زمین به منظور ساخت پالایشگاه، اند رو کمپل و کارشناسان شرکت د ر حال طراحی واحد های پالایشگاه بود ند . کمپل و تیمش پس از بررسی موقعیت جغرافیایی مسیر آباد ان تا چاه های نفت مسجد سلیمان، طرح خود را ارائه د اد ند که مورد موافقت قرار گرفت. طراحی پالایشگاه، سبک کار آن و ماشین آلات به پالایشگاه برمه شباهت زیاد ی د اشت. تجهیزات و تأسیسات مورد نیاز براساس همین طرح سفارش د اد ه و اوایل مهر 1288 لوله گذاری از مسجد سلیمان به آباد ان و ساخت پالایشگاه آغاز شد . مسیر خط لوله از مسجد سلیمان تا آباد ان تقریباً 222 کیلومتر بود و د ر این مسیر، 2 تپه به نام های امام رضا (ع) و تل خیاط و یک د شت بیابانی مسطح وجود د اشت.
بهمن 1288، چارلز ریچی، به عنوان سرپرست احد اث خط لوله، وارد ایران شد . او به همراه چند مهند س بریتانیایی، تعد اد ی سرکارگر کاناد ایی، 37 نفر از کارکنان اروپایی د ر کنار 1000 کارگر ایرانی عملیات لوله گذاری را آغاز کرد ند . ساخت خط لوله به د لیل مجاد لات مد یران شرکت و خان های بختیاری بیش از حد تصور طول کشید . سرانجام، عملیات لوله گذاری پس از 18 ماه و د ر تیرماه 1290 (جولای 1911) با موفقیت به پایان رسید . این خط لوله ابتد ا حد ود 4 میلیون و 400 هزار تن د ر سال ظرفیت انتقال سیال د اشت.
ازسوی د یگر، کمبود تد ارکات، نیروی انسانی ماهر و مواد اولیه نیز عملیات ساخت وساز پالایشگاه را به تأخیر اند اخت. اگرچه زمین های آباد ان برای ساخت پالایشگاه مناسب بود ، ولی د شواری هایی هم د اشت. د اوید سون، نخستین مسئول اد اره امور شرکت د ر آباد ان بود . شرایط د ر آباد ان برایش سخت بود که د ر نخستین نامه به خانواد ه اش به این وضعیت اشاره کرد . وقتی که سیل می آمد ، او ناچار بود از بلم استفاد ه کند تا روی آب شناور باشد . د اوید سون د ر نخستین فعالیت هایش تلاش کرد کارخانه آجرسازی راه بیند ازد تا هزینه های شرکت کاهش یابد اما موفق نشد . بسیاری از مصالح و تجهیزات پالایشگاه به تد ریج از انگلستان وارد آباد ان شد . اولین بارها د ر کنار اروند رود د ر حالی تخلیه می شد ند که هنوز آباد ان هیچ اسکله و باراند ازی ند اشت. نخستین اسکله اوایل سال 1289 تکمیل و راه اند ازی شد و به تد ریج و با پیشرفت کارها بقیه اسکله ها ساخته شد ند .
پالایشگاه آباد ان توسعه می یابد
2 خرد اد 1291، نخستین محموله نفت تصفیه شد ه پالایشگاه صاد ر شد . د ر ابتد ا، پالایشگاه برای تصفیه 180هزار تن نفت د ر سال طراحی شد ، اما جهان شتابان به سوی صنعتی شد ن گام برمی د اشت و تقاضا برای نفت خام و فراورد ه های آن روزافزون بود . این تحولات مد یران شرکت را بر آن د اشت تا برنامه ریزی برای افزایش ظرفیت پالایشگاه را د ر د ستور کار قرار د هند . اواسط سال 1293 (1914) با تغییر د ر فرآیند پالایشگاه، ظرفیت آن به بیش از 320 هزار تن د ر سال افزایش یافت.
با آغاز جنگ جهانی اول، نفت ایران اهمیت فوق العاد ه ای یافت و برخی ضرورت ها موجب توسعه فنی مناطق نفت خیز و پالایشگاه آباد ان شد . با ورود تجهیزات جد ید د ر نخستین سال جنگ، هم ظرفیت تولید نفت د ر مسجد سلیمان افزایش یافت و هم ظرفیت پالایشگاه آباد ان. تا پایان جنگ جهانی اول، تولید فراورد ه های مختلف پالایشگاه به د لیل تقاضاهای د ریاد اری بریتانیا رو به فزونی رفت. واحد های تقطیر د ر طول جنگ به طور اساسی تغییر کرد و با همکاری مهند سان جد ید و تجارب روزمره ارتقا یافت. د ر د هه 1300، پالایشگاه توسعه یافت و د ر چند مرحله تجهیز و به روزرسانی شد . د ر پایان این د هه، ظرفیت پالایشگاه افزایش چشمگیری یافت و به تبع آن بر تعد اد کشتی هایی که د ر اسکله آباد ان پهلو می گرفتند نیز افزود ه شد . ساخت مخازن جد ید ، سیستم بارگیری، تولید برق و بخار و آب و خوابگاه های جد ید ، چهره پالایشگاه و شهر را تغییر د اد . بالغ بر د و میلیون پوند برای توسعه پالایشگاه و ساختمان سازی هزینه شد . د ر سال 1307 یک حوضچه شناور برای تعمیر کشتی و د ر سال بعد نیز یک باند فرود هواپیما احد اث شد .
تأمین سوخت ماشین جنگی متفقین
توسعه فنی پالایشگاه د ر د هه بعد نیز اد امه یافت. هد ف آن بود که هم بر کمیت و کیفیت محصولات تولید ی افزود ه شود و هم تنوع محصولات افزایش یابد . رشد صنعت خود روسازی و رونق بازارهای فروش بنزین د ر د نیا مسئولان شرکت را به فکر احد اث واحد جد ید بنزین و واحد های مرتبط با آن اند اخت. ایجاد چهار واحد تجزیه مولکولی حرارتی جد ید به تأسیسات پالایشگاه، نصب واحد جد ید بنزین شویی ازجمله اقد ام هایی بود که د ر د هه 1310 (1930) به سامان رسید .
با آغاز د ومین جنگ جهانی، ایران بار د یگر برای متفقین اهمیت راهبرد ی یافت. اگرچه با آغاز جنگ از تولید نفت ایران کاسته شد ، اما تولید ات پالایشگاه آباد ان نه تنها کاهش نیافت، بلکه به طور بی سابقه ای افزایش پید ا کرد . د ر طول جنگ د وم جهانی، پالایشگاه آباد ان منبع اساسی برای تأمین سوخت جت هوایی ارتش متفقین و سوخت هوایی همه عملیات ها د ر خاورمیانه، افریقای شرقی و د یگر جبهه های جنگ بود . پس از اشغال ایران د ر 3شهریور 1320، نیروهای متفقین وارد پالایشگاه آباد ان شد ند . اشغال پالایشگاه خشم کارگران را برانگیخت و آنها د ست به اعتراض زد ند . روزهای 3 تا 6 شهریور، پالایشگاه آباد ان عرصه کارزار کارگران ایرانی و اشغالگران بود . 3 نفر از کارگران پالایشگاه د ر خون غلتید ند و چند نفر نیز د ستگیر شد ند . د ر د وره جنگ، تجربه خرابکاری خطوط لوله د ر طول جنگ جهانی اول موجب شد انگلیسی ها تمام تلاش خود را برا محافظت از مید ان های نفتی، خطوط لوله و پالایشگاه به کار گیرند . د ر شرایطی که نیروی هوایی آلمان بخش هایی از مید ان های نفتی باکو و پالایشگاه های آن را بمباران کرد و ژاپن نیز به تأسیسات نفتی بریتانیا د ر آسیای جنوب شرقی حملات هوایی موفقیت آمیزی د اشت، پالایشگاه آباد ان به د لیل استقرار ضد هوایی د ر خلیج فارس و جنوب ایران از حملات هوایی د ر امان ماند . با پایان یافتن جنگ د ر سال 1324 وضعیت پالایشگاه عاد ی شد . توسعه فنی و تنوع بخشید ن به محصولات پالایشگاه همچنان د ر د ستور کار شرکت قرار د اشت. پس از ملی شد ن صنعت نفت، د ولت ایران تمایل د اشت کارکنان خارجی همچنان به فعالیت خود د ر پالایشگاه اد امه د هند ، ولی شرکت نپذیرفت و د ر پی اولتیماتوم د ولت ایران، کارکنان خارجی، ایران را ترک کرد ند . د ولت از کارشناسان ایرانی پالایشگاه خواست راه حل مناسبی برای نگهد اشت پالایشگاه ارائه کنند . کارشناسان ایرانی به خوبی از عهد ه این بر آمد ند ، به طوری که بعد از انعقاد قرارد اد کنسرسیوم، سلامت کامل د ستگاه های پالایشگاه کارشناسان امریکایی را شگفت زد ه کرد . آنها تصور می کرد ند با د ستگاه هایی روبه رو خواهند شد که د چار آسیب و فرسود گی شد ه است. ازسوی د یگر، متخصصان ایرانی توانستند با تکیه بر آزمون و خطا و تجربیاتی که از قبل به د ست آورد ه بود ند ، کارخانه روغن سازی پالایشگاه را که انگلیسی ها نیمه کاره رها کرد ه بود ند ، به پایان رساند ه و راه اند ازی کنند و این کارخانه تا امروز د ر حال فعالیت است.