نگاهی به تاریخچه پرفراز و نشیب آغاز آموزش در صنعت نفت و شکل گیری «دانشکده نفت آبادان»
ملی شدن نفت و محصلانی که استاد شدند
مشعل: سابقه شکل گیری و ساخت مرکز آموزش عالی «آموزشگاه فنی آبادان» یا همان «دانشکده نفت آبادان» به یک قرارداد و تعهد نفتی انگلیسی ها در همان سال های ابتدایی کشف نفت در ایران برمی گردد. در بند ۱۶ قرارداد ۱۹۳۳ (۱۳۱۲) شرکت نفت ایران و انگلیس تعهد شده بود که این شرکت برای آموزش ایرانیان و تربیت نیروی متخصص اقدام کند و در نتیجه مقدمات ساخت و راه اندازی این آموزشگاه از سال ۱۳۱۵ آغاز شد و تا سال ۱۳۱۸ هم به طول انجامید.
نخستین رئیس مؤسسه فنی آبادان، رضا فلاح بود. این آموزشگاه مهرماه ۱۳۱۸ با چند دانشجو آغاز به کار کرد. دانشجویان و محصلان آموزشگاه، که از بدو ورود به استخدام شرکت نفت ایران و انگلیس درمی آمدند، دوپنجم وقت خود را در آموزشگاه و سه پنجم آن را در پالایشگاه شرکت نفت ایران و انگلیس می گذراندند. در آن ایام، سرجان کدمن، رئیس هیات مدیره شرکت نفت و ادوارد الکینگتون نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس در جنوب و سی ال. هاوکر، رئیس آموزش شرکت نفت ایران بودند و بر امور آموزشگاه نظارت می کردند.
برنامه های آموزشی آموزشگاه فنی آبادان توأم با کار بود. محصلان پس از یک سال آموزش مقدماتی تمام وقت و چهار سال آموزش توأم با کار، با درجه کارشناس فنی در رشته های شیمی نفت، مهندسی پالایش، مهندسی مکانیک و مهندسی برق از این آموزشگاه فارغ التحصیل و عهده دار مسئولیت های مختلف، بخصوص در پالایشگاه آبادان می شدند. این دوره ها در زمان فعالیت آموزشگاه به صورت سالانه و بر اساس نیاز پالایشگاه تعریف و اقدام به پذیرش دانشجو در رشته های مختلف می شد.
در سال ۱۳۳۵ با تغییر سیستم آموزشی در صنعت نفت کشور متأثر از قرارداد جدید نفتی موسوم به کنسرسیوم، نام آموزشگاه روی «دانشکده فنی آبادان» (AIT) تغییر یافت و برنامه آموزشی به رشته مهندسی عمومی متمرکز شد و دانشجویان از سال سوم دبیرستان و از طریق امتحان ورودی و مصاحبه، پذیرفته می شدند.
تغییر محل دانشکده در دوران جنگ تحمیلی
بالاخره در سال ۱۳۴۱ با تغییر برنامه های آموزشی و با تغییر نام دانشکده فنی نفت به دانشکده نفت آبادان، مرکز عالی جدید آغاز به کار کرد. برنامه جدید تحصیلی در رشته مهندسی نفت در گرایش های پالایش، اکتشاف و معدن و همچنین رشته بازرگانی و علوم اداری در گرایش های مدیریت و حسابداری تدوین شد. در این دوره نیز برنامه های آموزشی، شامل تحصیل توأم با کارآموزی بود که به صورت کوارتری انجام می شد و دانشجویان باید نیم سال دوم سال سوم و نیم سال اول سال چهارم تحصیلی خود را در میادین نفتی می گذراندند. دانشجویان در پایان تحصیل با درجه کارشناسی، فارغ التحصیل و عموما در صنعت نفت استخدام می شدند.
از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۹ بنا به نیاز صنعت نفت، برخی رشته ها شروع به تدریس یا از گردونه برنامه های آموزشی این دانشکده خارج شد. با آغاز جنگ تحمیلی، به دلیل اینکه امکان استقرار دانشکده در آبادان غیرممکن بود، ابتدا در سال ۱۳۶۰ دانشکده به گچساران منتقل و سپس به دنبال بازگشایی دانشگاه ها در آذرماه ۱۳۶۱ فعالیت های آموزشی دانشکده پس از یک سال فعالیت در گچساران، به مکان فعلی دانشکده نفت اهواز در منطقه «کوت عبدالله» انتقال داده شد.
در سال ۱۳۶۸، پس از پایان شرایط جنگی در کشور و با صدور مجوز تأسیس دانشگاه صنعت نفت از سوی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، همه مؤسسات آموزشی موجود در وزارت نفت، تحت پوشش دانشگاه قرار گرفتند.
محصلان ایرانی جای استادهای انگلیسی را گرفتند
برای وزارت نفت نیز این فرصت فراهم شد تا به منظور تحقق اهداف موردنظر صنعت نفت و بر اساس مقررات شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجوز شورای گسترش وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ضمن پوشش دادن واحدهای آموزشی موجود در صنعت نفت، اقدام به تأسیس دیگر مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی در سطوح مختلف کنند که از آن جمله می توان به تأسیس دانشکده مهندسی شیمی و پتروشیمی شهید تندگویان آبادان در بهمن سال ۱۳۷۰ در محل قبلی دانشکده نفت آبادان و مرکز تحقیقات دانشگاه صنعت نفت در سال ۱۳۷۱ در محل دانشکده نفت اهواز اشاره کرد.
در ادامه، برخی تحولات آموزشی در صنعت نفت و تحولات این مرکز آموزشی را از ابتدا تا امروز مرور می کنیم:
در سال ۱۳۰۳ هـ.ش براساس شورش كارگران هندي در عبادان (آبادان) و مسجدسليمان و با هدف جايگزين كردن كارگران ايرانی به جای آنها، نخستین مدارس فنی در شهرهای اهواز، عبادان، محمره (خرمشهر)، مسجدسليمان، شوشتر و بندر معشور (ماهشهر) تأسيس شد. همچنين در شهر اصفهان، كالج استوارت مموريال برای تربيت دانشجويان مقطع كاردانی و كارشناسی مهندسی نفت تأسيس شد.
از سال ۱۳۰۶ هـ.ش، شركت نفت انگليس و پرشيا با هدف تسريع در فرايند جايگزينی كارگران و مهندسان ايراني به جای هندی ها و ديگر متخصصان خارجی، اعزام جوانان ايرانی به دانشگاه بيرمنگام در رشته مهندسی نفت را آغاز كرد.
بهمن سال ۱۳۱۳ هـ.ش دانشگاه تهران افتتاح و در دانشكده فنی آن رشته مهندسي معدن و مهندسی شیمی با هدف كمک به تأسيسات نفتی جنوب و طرح ايرانی سازی صنعت نفت راه اندازی شد.
اجراي بند ۱۵ و ۱۶ قرارداد ۱۹۳۳؛ تابستان ۱۳۱۵ ه ش توافق شد فرايند اعزام دانشجويان ايراني به بيرمنگام توسعه يابد. همچنين يك آموزشگاه فنی در شهر آبادان با هدف آموزش بيشتر جوانان ايرانی تأسيس شد.
تمهيد مقدمات راه اندازی آموزشگاه فني آبادان؛ در فاصله سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۸ هـ.ش. امور مربوط به تأسيس ساختمان های آموزشگاه، خريد تجهيزات آزمايشگاهی و ابزارهای مهندسی، استخدام معلمان و تدوين فرايندهای آموزشی آموزشگاه فنی آبادان به اجرا درآمد.
آموزشگاه فنی بعد از تغيير قرارداد نفت در سال ۱۹۳۳ و با هدف تربيت و واگذاری امور به كارشناسان ايرانی در مهر سال ۱۳۱۸ و با رياست رضا فلاح ، نخستین دكتر مهندسی نفت از دانشگاه بيرمنگام، كار خود را آغاز كرد.
تابستان سال ۱۳۱۸ طی چند فراخوان سراسری در روزنامه اطلاعات، ديپلمه های دبيرستان های سراسر كشور از طريق دفاتر نمايندگی شركت نفت ایران و انگلیس در شهرهای بزرگ، در تهران و شیراز گردهم آمدند تا در آزمون ورودی آموزشگاه شركت و در صورت پذيرفته شدن، از مهرماه تحصيل خود را در آبادان آغاز كنند.
فارغ التحصیلان مهندسی آموزشگاه از لحظه فارغ التحصیلی به مقام كارمند ارشد ارتقا می يافتند.
شهريور سال ۱۳۳۰، پس از يک دوره مذاكره و عدم توافق فی مابين، نفت ايران از سوی انگليس تحريم شد و ارتباطات علمی و تحصيلي با دانشگاه بيرمنگام قطع شد. متعاقب آن مصدق با تمدید نکردن جواز حضور نیروهای انگلیسی، خواهان خروج انگليسی ها از ايران شد. به این ترتیب، استادان انگليسی آموزشگاه نيز از ايران خارج شدند. با اين همه، براساس نياز شركت نفت ايران، فارغ التحصيلان آموزشگاه فنی آبادان، دانشگاه بیرمنگام و دانشگاه تهران، به كمک دولت شتافتند و صنعت نفت را مديريت كردند. بسياری از آنها ذيل مشوق های جديد دولت، به استخدام شركت ملی نفت ایران درآمدند.
متعاقب خروج استادان انگليسی آموزشگاه، شركت ملی نفت از فارغ التحصيلان بيرمنگامی شاغل در صنعت نفت برای تدريس در آموزشگاه دعوت به همكاری كرد. با تعطيلی پالايشگاه، اين استادان در همكاری با ديگر استادكاران ايرانی و دانشجويان آموزشگاه، بخش روغن پالايشگاه آبادان را به منظور اثبات توانايی دولت ايران در گرداندن امور صنعت نفت همزمان با سفر مصدق به شوراي امنيت در نيويورک راه اندازی كردند.
يک سال و دو ماه پس از كودتای مرداد سال ۱۳۳۲، بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت های نفتی بین المللی (هشت شركت) قرارداد تسهيم ۵۰ به ۵۰ برای بهره برداری از منابع نفتی ایران بسته و مقرر شد آموزشگاه فنی آبادان نيز ذيل ماده ۱۷ قرارداد كنسرسيوم به شركت ملي نفت ايران بخش عمليات غيرصنعتی سپرده و نيروهای تربيت شده آن آموزشگاه در اختيار كنسرسيوم قرار داده شود.
از سال ۱۳۴۱ حسب انتقال اداره عملیات غیرصنعتی از کنسرسیوم به شرکت ملی نفت ایران در اواخر دهه ۳۰ و برنامه ایرانی ها برای مدیریت دانشکده از سوی این اداره از مجموعه شرکت ملی نفت ایران و 9 کنسرسیوم و همچنین بروز اختلافاتی متعدد با نمایندگان کالج لافایته در دانشکده، تغییراتی در برنامه دانشکده اعمال که از سال ۱۳۴۱ اجرایی شد. با تصويب این تغییرات در شورای عالی آموزش و فرهنگ، دانشكده فنی نفت و دانشکده فنی آبادان به دانشكده نفت آبادان تغییر نام داد؛ اما عبارت اختصاری AIT همچنان برای این دانشکده باقی ماند. به این ترتیب دانشکده جدید با برنامه ای متفاوت، كار خود را از تابستان سال ۱۳۴۱ رسماً آغاز كرد. اين آغاز، درواقع پايانی بر دوره انتقالی بود.
دانشجويان دهه ۴۰ باید سالانه ۱۹۵۰ تومان به عنوان شهريه تحصيلی پرداخت می كردند. بخشی از اين مبلغ با انجام كار دانشجويی به ارزش ماهی ۲۰۰ تومان قابل پرداخت بود. همچنين دانشجويان ممتاز می توانستند از ۱۰۰ درصد بخشش شهريه برخوردار شوند. دانشجويان منتخب با وضعيت خوب نيز از بخشش ۵۰ درصدي و دانشجويان مقبول از بخششی معادل یک چهارم شهريه برخوردار می شدند.
با تشديد فعاليت های انقلابی در گروه های مخالف استبدادی از جمله اسلام گرايان و چپ ها، تحركات ضدحكومتي از سوی دانشجويان دانشكده، بخصوص اعضای انجمن اسلامی دانشجويان با محوريت شهيد محمدجواد تندگويان و دوستان وی شدت گرفت. در اعتراض سراسری تابستان ۱۳۵۷ نيز دانشجويان دانشكده نفت آبادان همراه با ديگر کارکنان صنعت نفت به پيام امام خمينی(ره) بر اعتصاب سراسری پاسخ گفتند.
پس از پیروزی انقلاب بهمن سال ۱۳۵۷ و تشدید مبارزات مسلحانه در دانشگاه ها، در بهار ۱۳۵۹ با هدف پيراستن مراكز آموزش عالی از فعاليت های سياسی، بخصوص فعاليت گروه های چپ با فرمان امام خمينی(ره)، دانشگاه ها تعطیل و برنامه انقلاب فرهنگی آغاز شد.
۳۱ شهريور سال ۱۳۵۹ عراق به مرزهای غربی ايران حمله کرد و شهرهای آبادان و خرمشهر مورد سنگين ترين حملات هوايی و زمينی قرار گرفت.