تاثير کشف نفت بر فوتبال ايران
سعيد ساويز - جام جهاني فوتبال را که تب و جنون فراگير آن زن و مرد و پير و جوان نمي شناسد، مي توان همه گير ترين اتفاق جهاني دانست و بايد گفت بشر بيش از هر رژه و اتفاق اقتصادي سياسي ميل دارد تا غرق در تلخ و شيرين اين بازي شود. بازي فوتبال با 22 نفر و يک توپ و البته ميليون چشم علاقه مند، مضطرب، مشتاق و هيجان زده در طول حداقل 90 دقيقه چشم از ان بر نمي گيرند، خواه در چند متري زمين و بازيکنان و خواه کيلومترها دورتر و از پشت صفحه تلويزيون، موبايل و لپ تاپ، هر چه هست از آزتک ها در مکزيک تا خرس هاي سه رنگ در روسيه فوتبال يک راه پيوند بين اقوام، رنگ ها و نژادها بوده است و برابري را براي همه انسانها در چارچوب مستطيل سبز به ارمغان آورده است. فوتبال تاثيري غير قابل انکار بر سياست و اقتصاد داشته است و سياستمداران بسياري از فوتبال به کرسي هاي تاثير گذار و بر عکس از سياست بر کرسي مديريت تيم هاي فوتبال تکيه زده اند. همچنين به دليل سود سرشار و حجم گردش مالي بالاي که در صنايع نفت و گاز وجود دارد در سال هاي اخير شاهد به وجود آمدن فصل مشترک بين ورزش فوتبال و نفت و يا به بيان ساده تر با ثروت انباشته از راه نفت بوده ايم.
تاثير نفت بر فوتبال را مي توان در سه جريان مشاهده و بررسي کرد. اول سير تاريخي آن است که ورود سربازان بريتانيايي و صنعت گران آنها براي حفاري و استخراج به مناطق مختلف و اتراق در آن محل ها به مرور باعث انتقال روش بازي و ابزار مورد نياز آن به مناطقي در خاورميانه شد. دوم تاثير تبليغات برندهاي مختلف در حاشيه زمين هاي فوتبال است که باعث شهرت و بيشتر ديده شدن آنها شد و در آخر خريد باشگاه هاي مختلف از سوي ثروتمنداني که سرمايه خود را مديون اقتصاد نفتي بودند که البته اسامي آنها را از يک ميلياردر نا شناس در سايه به سلبريتي هاي دنياي اقتصاد و نفت تبديل کرد و باعث شد در دوران مديريت تيم ورزشي تمامي اعمال آنها حتي در زندگي خصوصي شان سوژه مطبوعات ورزشي شود. پرداختن به هر سه اين موضوعات در يک نوشتار، احتمالا بسيط و خارج از حوصله مخاطب خواهد بود؛ از اين رو تنها به تاثير کشف نفت بر شکل گيري فوتبال در ايران خواهيم پرداخت تا حسن شروعي باشد بر حضور تيم ملي فوتبال کشورمان در اين رويداد بين المللي پر بيننده.
قصه شکل گيري فوتبال و اولين تيم فوتبالي و جنوب دو روايت دارد، در تاريخچه فوتبال ايران در وب سايت تاريخ زمان ما چنين آمده است.
اولين کارگران صنعت نفت از انگليسي ها ورزشي تازه ياد گرفتند، اما آن را به شيوه خودشان بازي کردند، سبکي که جمعي از شورانگيزترين فوتباليست ها و تيم هاي باشگاهي را تقديم فوتبال ايران کرده است. حدود يک قرن پيش پابرهنه ها با مثانه بادکرده گاو که تکه پارچه دورش آن را شبيه توپ کرده بود، روي زمين تفتيده خوزستان فوتبال بازي مي کردند؛ مانند انگليسي هاي کنار چاه هاي نفت مسجدسليمان. انگليسي ها فوتبال را به ايران آوردند و از آن تاريخ به بعد تيم هاي خوزستاني معدن رگه هاي طلايي بودند که تکنيک و شور را به تماشاچيان هديه مي دادند. با اين حال جنس فوتبال خوزستاني ها با همه ايران تفاوت دارد؛ معجوني از نفت، گرما و احساسات ناب. اگر در طول تاريخ به عقب برويم، در مي يابيم يکي از عوامل تاثيرگذار در خوزستان وجود نفت بود. جز اين، نمي توان از تاثير فرهنگي که مهندسان و مستشاران انگليسي بر خوزستان و سبک زندگي مردم آن جا گذاشتند، غافل شد. زماني که انگليسي ها به ايران آمدند، فوتبال به عنوان يک ورزش انگليسي براي چند دهه جاي خود را ميان اهالي اين کشور باز کرده بود. اولين باشگاه هاي فوتبال انگليسي بودند و سربازان، ملکه خود را خالق فوتبال مي دانستند.
همزماني اين دو؛ يعني پرطرفدار شدن فوتبال و علاقه مندي مردم جهان به آن و کشف نفت در ايران باعث شد ايرانيان زماني پا به توپ شوند که هنوز فيفا شکل نگرفته بود. در سال 1908 که المپيک لندن برگزار شد، اهالي مسجدسليمان در کنار فوران نفت از چاه شماره يک احتمالا شاهد توپ بازي انگليسي ها بودند که در آن غروب هاي گرم سرشان را با ورزش تازه شان گرم مي کردند. به اين ترتيب ايران- خوزستان اولين نقطه در خاورميانه بود که مردم در آن فوتبال بازي کردند؛ وقتي جايي براي تاکتيک نبود. البته همان روزها در تهران هم انگليسي ها داشتند فوتبال را به اهالي پايتخت معرفي مي کردند. تهراني ها در کنار زمين هاي معدود فوتبال شاهد بازي موبورها بودند تا اگر احيانا يار کم داشتند،ايراني به جمعشان اضافه شود.
در مسجد سليمان که عمده چاه هاي کشف شده آن زمان اطرافش بود، باشگاه هاي کوچکي پديد آمد که هر کدام تيم هاي فوتبال خود را داشتند. اين باشگاه ها بيشترشان داراي زمين فوتبال اختصاصي و ساير امکانات فرهنگي و ورزشي بودند. آن هايي که به مسجدسليمان اين روزها رفته اند، مي گويند هنوز تعدادي از اين بناها- با وجود تغيير کاربري- وجود دارند؛ باشگاه نفتون، باشگاه نفتک، باشگاه ايران، باشگاه مرکزي، باشگاه تمبي، باشگاه کاوه چشمه علي، باشگاه بي بيان، باشگاه هندي ها و باشگاه ارامنه از جمله باشگاه هاي فوتبالي هستند که محل تلاقي توپ بازي خوزستاني ها و انگليسي ها بود. در اين ميان يک ستاره بود که در اولين بازي هاي ميان انگليسي ها و خوزستاني ها ناجي محسوب مي شد.کريم زندي، نخستين ايراني بود که در يک تيم فوتبال به طور رسمي بازي کرد. او حد فاصل سال هاي 1287 تا 1297 شمسي چنان شهره بود که انگليسي ها حتي هنگامي که ميان خود بازي داشتند، دوست داشتند کريم زندي هم در آنها حضور داشته باشد. هرچند منابع تاريخي اندکي از جزييات بازي هاي اوليه ميان انگليسي ها و مسجدسليماني ها وجود دارد، اما عجيب نيست اگر فکر کنيم کريم زندي براي تيم مردم شهر گل زده باشد.
اما به گزارش مشرق، بوشهري ها مدعي هستند اولين چاه نفت در ايران در شهر دالکي بوشهر حفاري شده و چون نتيجه خوبي به همراه نداشته شهر مسجد سليمان براي حفاري انتخاب شد. صنعت نفت در سال 1301 در کشورمان شکل گرفت و در سال 1329 توسط دکتر محمد مصدق ملي شد.
با اين حال بوشهري ها مي گويند فوتبال پيش از پيدايش صنعت نفت در ايران و شهر مسجد سليمان وارد ايران شده و براي اولين بار کشتي هاي باري پرتغالي و انگليسي که وارد بوشهر شدند فوتبال را به ايران آوردند و تاريخ ورود فوتبال به ايران را به سال 1285 برآورد مي کنند در سال 1305 اولين تيم بوشهر به طور رسمي با نام نادري تشکيل شد که براي محله امامزاده بوشهر بود. يکي از قديمي هاي بوشهر روايت مي کند در همان زمان تيمي از انگليس به نام منچستر به بوشهر مي آيد و بعد از سفر تهران و بازي با تيم شاهين در بازگشت به بوشهر مسابقه اي با تيم نادري انجام مي دهد و نتيجه را يک بر صفر واگذار مي کند.
جالب آنجاست که خاستگاه فوتبال در جنوب ايران سه شهر است؛ مسجد سليمان، بوشهر و مهم تر از هر دو آبادان، که به برزيل ايران شهرت دارد در هر سه اين شهر ها سه تيم نفتي هنوز عشق و علاقه کودکان پا به توپ بر روي آسفالت داغ و زمين هاي خاکي هستند. صنعت نفت آبادان، نفت مسجد سليمان و گاز پارس جنوبي هر سه تيم با مديريت نفتي هستند که همچنان فوتبال را داغ، جنجالي و تکنيکي بازي مي کنند و هواداران خود را به وجد مي آورند.
خاستـگاه فـوتبال ايـران
روزنامه ايران چندي پيش در مطلبي با عنوان: «فوتبال، جانشيني براي جنگ» اطلاعات ارزشمندي را در خصوص فوتبال در ايران و برگزاري المپيک 1908 لندن، منتشر كرد؛ يادداشت کوتاه زير، اطلاعاتي تکميلي و البته اصلاحي بر آن مطلب ارزشمند است.
المپيک لندن در سال 1908ميلادي برابر با سال 1287 خورشيدي در حالي در لندن برگزار مي شد که کاشفان انگليسي نفت، به سرپرستي مهندسي به نام «جورج رينولدز» و تحت امتياز نامه «ويليام ناکس دارسي» مدت ها بود ماراتن خود را براي اکتشاف نفت در ايران آغاز کرده بودند. اين کاشفان در ماه هاي نزديک به برگزاري المپيک در لندن، دکل هاي حفاري نفت را در کوهپايه هاي منطقه اي در جنوب غربي ايران برپا مي كردند. تلاشي که در سپيده دم 5 خرداد ماه آن سال نتيجه داد و نخستين چاه نفت خاورميانه به نفت رسيد. محل حفر اين چاه بعدها «مسجدسليمان» ناميده شد و اين «شرکت- شهر» نفتي پس از اکتشاف نفت در آن و ايجاد تاسيسات صنعتي و مدني، به مهد بسياري از اولين ها در ايران تبديل شد كه فوتبال نيز از جمله اين اولين ها بود! فوتبال اولين بار در ايران، در شهر مسجد سليمان، در استان خوزستان آغاز شد و اولين استاديوم فوتبال در اين شهر، به دست مهندسان انگليسي به بهره برداري رسيد. اولين مسابقه فوتبال در آنجا بين انگليسي ها برگزار شد. انگليسي ها فوتبال را به ايرانيان مناطق نفت خيز ياد دادند؛ اما هميشه برنده مسابقه فوتبال با ايراني ها نبودند! همان گونه که پيش تر آمد، سال 1287 خورشيدي (1908ميلادي) همان سالي است که چاه شماره يک نفت خاورميانه و ايران به بهره برداري رسيد و تصور اينکه کاشفان انگليسي نفت در اين منطقه، لحظاتي از اوقات استراحت خود را به ورزش فوتبال اختصاص داده باشند، دور از ذهن نيست! بخصوص اينکه در آن مقطع آنها پيگير اخبار المپيک در لندن نيز بودند و در ميان تلگرام ها و بسته هاي پستي که البته با تاخير مي آمد، اخباري از المپيک نيز به اين کاشفان دور افتاده از وطن مي رسيد.
به هر حال کاشفان دور از بريتانيا که کارگران کانادايي و برمه اي نيز آنها را همراهي مي کردند، در محل ماموريت خود بسياري از مظاهر زندگي صنعتي و جلوه هاي جديد را بازتوليد کردند كه از جمله اين مظاهر، بازي هاي گلف، فوتبال و اسب دواني بود. مسجدسليمان، هفتکل، آبادان و ديگر شرکت- شهرهاي نفتي تازه متولد شده در جنوب غربي ايران، مهد فوتبال و ديگر ورزش هاي نوين شدند.
ورود فوتبال از سوي انگليسي ها به مناطق نفت خيز، سرآغاز پايه گذاري يک ورزش پرطرفدار در ايران شد. فوتبال از سال 1866 ميلادي در انگلستان شکل گرفته بود و بتدريج اين ورزش مهيج، بيشتر نقاط جهان را تسخير مي كرد. در سال 1904ميلادي (چهار سال قبل از بازي فوتبال در جنوب غربي ايران) تشکيلات فيفا ايجاد شد و در سال 1906 نيز اولين دوره مسابقات فوتبال را برگزار كرد؛ اما اوج رونق فوتبال، همان مسابقات المپيکي بود که در سال 1908 و اتفاقاً همزمان با کشف نفت در ايران،در لندن برگزار شد. به اين ترتيب در ايران، بايد ورزش فوتبال و صنعت نفت را دو رويداد همزاد دانست که در دامان مناطق نفت خيز، تولد و پرورش يافتند و در روزگاري که در بسياري از مناطق ايران و کل خاورميانه، کسي نشاني از فوتبال نمي دانست، کارکنان نفت در اين شهر، اوقات فراغت خود را به فوتبال و ورزش هاي نوين ديگر سپري مي کردند. به مرور فوتبال در پايتخت و ديگر نقاط کشور نيز طرفداراني يافت و در سال 1308 اولين مسابقه رسمي در ايران با تيم بادکوبه شوروي برگزار شد. پس از آن در سال هاي 1312 و 1313 تغييرات زيادي در فوتبال و ورزش ايران اتفاق افتاد و انجمن ملي تربيت بدني و پيش آهنگي تاسيس شد. به دنبال و در سال 1316، زنده ياد حسين صادقي پس از بازگشت از اروپا، مسئول گسترش فوتبال در ايران شد و در ادامه و در سال هاي 1317 و 1318 تيم ملي فوتبال ايران تشکيل شد و به عنوان نخستين مسابقه،با افغانستان ديدار کرد. ورزشگاه امجديه نيز در همين سال ها تاسيس شد و در نهايت در سال 1325 بود که فدراسيون فوتبال ايران تاسيس شد و يک سال بعد به عضويت فيفا درآمد. به اين ترتيب بايد متذکر شد که سابقه فعاليت فوتبال در مناطق نفت خيز حدود 38 سال پيش از تاسيس فدراسيون فوتبال ايران است!
پس از آنکه باشگاه هاي مختلف در مناطق نفت خيز از سوي شرکت نفت ساخته شد، مسابقه ها به صورت باشگاهي برگزار شد که اين گونه مسابقه ها نيز مي تواند مبدا و آغاز مسابقه هاي باشگاهي در ايران باشد.
اين باشگاه ها داراي زمين فوتبال اختصاصي، استخر، سالن ورزش، سالن سينما و ساير امکانات فرهنگي و ورزشي بودند. در حال حاضر نيز تعدادي از اين بناها، با وجود تغيير کاربري در مسجد سليمان، وجود دارند؛ مثل باشگاه نفتون، باشگاه نفتک، باشگاه ايران، باشگاه مرکزي، باشگاه تمبي، باشگاه کاوه چشمه علي، باشگاه بي بيان، باشگاه هندي ها و باشگاه ارامنه.
قدمت برخي استاديوم هاي ورزش فوتبال در مناطق نفت خيز ايران، با ورزشگاه هاي ساخته شده براي المپيک 1908 در لندن برابري دارد. با اين همه، فوتبال با عمر بيش از يک قرن، در مناطق نفت خيز بيش از آنکه به فوتبال کلاسيک لندني شبيه باشد، ظرافت ها و زيبايي فوتبال مردمان محروم و بردگان برزيل را در خود مستتر دارد؛ ظرافت و زيبايي که رقص پا و در عين حال فرياد اعتراض استعمار شدگان در مقابل استعمارگران بود، مانند وقتي کريم زندي در زمين قديمي فوتبال مسجدسليمان، دروازه تيم انگليسي را گشود و از شوق به آسمان پريد! شبيه به هوا پريدن «پله» بعد از گل زدن در فيلم «فرار به سوي پيروزي»!
فرشيد خداداديان