نگاهي گذرا به مبناي تاريخي اربعين حسيني
داغ بزرگ چهلم
گرامیداشت اربعین سالار شهیدان حضرت حسین بن علی(ع) در میان شیعیان آن حضرت از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار است. از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران و مورخان شیعه و اهل سنت، مبنای تاریخی چنین بزرگداشتی، ورود اهل بیت به کربلا در اولین اربعین حسینی (سال 61 هجری) و دفن سرهای مطهر شهیدان بویژه سر مقدس امام حسین(ع) در کنار پیکرهای مطهر آنهاست. آیین اربعین مشتمل بر چهار برنامه است که هر یک از نظر تأیید و مقبولیت تاریخی و مذهبی در مراحل مختلفی قرار دارند. این آیین عبارتند از:
1) زیارت مخصوصه: در استحباب و سنت زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین (بیستم صفر) از دور یا نزدیک- اختلاف نظر وجود ندارد، چنان که در زیارت ایام متبرکه نیمه شعبان و شب های قدر اختلافی مشاهده نمی شود.
2) ورود جابر و زیارت وی در بیستم صفر: این مسئله مورد شک و استبعاد مرحوم سید بن طاووس قرار گرفته است.
3) دفن سرهای مطهر و الحاق آنها به بدن های اطهر در روز اربعین: که میان علما، فقها و مورخان شیعه شهرت دارد.
4) ورود اهل بیت(ع) در روز اربعین به کربلا.
دربارة این مسئله دیدگاه های مختلف و متضادی اظهار شده و مورد تشکیک و استبعاد جدی قرار گرفته است. این موضوع از دو نظر محل بحث است: اصل ورود به کربلا؛ تاریخ ورود.
اما در مورد اصل ورود اهل بیت(ع) به کربلا باید گفت که گروه بسیاری از علمای برجسته و مشاهیر متقدم و متأخر و مورخان شیعه و سنی آن را تأیید کرده اند که به برخی از آنها اشاره خواهد شد در برابر، جمعی از متأخران و برخی متقدمان این جریان را بعید بلکه ممتنع و محال عادی دانسته اند. قائلان به اربعین دو دسته اند؛ دسته ای آشکارا اظهار کرده اند که اهل بیت(ع) در روز اربعین به کربلا آمده اند و دستة دیگر بر این باورند که سر مطهر امام(ع) و سایر شهدا در کربلا دفن و سرهای مطهر به وسیلة امام سجاد(ع) به بدن های مطهر الحاق شد. دفن سرهای مطهر در کربلا بیستم صفر به دست مبارک امام سجاد(ع) انجام شد و هیچ یک از مورخان شیعه و سنی قائل نشده اند که سرهای مطهر مخصوصا سر مطهر امام حسین(ع) به وسیلة کسی غیر از امام سجاد(ع) دفن شده و یا این که امام سجاد(ع) در غیر بیستم صفر سال 61برای دفن سرهای مقدس به کربلا آمده باشد، از این رو اعتراف و تصدیق به دفن سر مطهر امام حسین(ع) در کربلا به دستان مبارک امام سجاد(ع) در روز بیستم صفر، خود گواه و شاهدی است صادق و عالی و برآمدن اهل بیت(ع) در روز اربعین به کربلا.
مبنای تاریخی اربعین در آثار بزرگان
عده ای از محققان و بزرگان، کتاب مستقل در اثبات ورود اهل بیت(ع)، به کربلا تألیف کرده اند از جمله:
1) «فاجعة الاربعین» یا «حدیث الاربعین» تألیف عالم بزرگوار شیخ حسن بلادی.
2) «تحقیق دربارة اولین اربعین حضرت سیدالشهدا (ع)» تألیف علامه محقق سید محمد علی قاضی طباطبایی همچنین بسیاری از ادبا و علما موضوع اربعین و ورود اهل بیت به کربلا را در قالب اشعار عربی و فارسی بازگو و ضبط کرده اند. عده ای از مورخان و بزرگان در آثار یا مقاتل خود به مناسبت، تصریح یا تأییدی بر اربعین داشته اند:
1) ابومخنف- لوط بن یحیی- معاصر با امام حسین(ع)
2) شیخ صدوق، (متوفای سال 381 ق):
صدوق نوشته است که «امام سجاد(ع) با اهل بیت(ع) و سرهای مطهر شهیدان از دمشق خارج شد و سرهای مقدس را در کربلا دفن کرد»
3) اسفراینی (متوفای 406ق) از علمای بزرگ مذهب شافعی- در مقتل خود تصریح می کند که اهل بیت(ع)، بیستم صفر وارد کربلا شده و با جابر ملاقات کردند او می گوید: «ولما وصلوا الی بعض الطریق» (و چون به راهی رسیدند) نمی گوید: «ولما وصلوا الی طریق کربلا او العراق» (و چون به راه کربلا یا عراق رسیدند) تا اشکال شود راه کربلا از بین راه مدینه نیست، بلکه از خود شام است.
4) علم الهدی سید مرتضی (متوفای 436 ق) می نویسد:«ان رأس الحسین(ع) اعید الی بدنه فی کربلا» یعنی: همانا سر مطهر امام حسین(ع) در کربلا به پیکر مقدس آن حضرت عودت داده شد.
5) ابوریحان بیرونی، محقق و ریاضیدان شهیر (متوفای 440 ق) در کتاب نفیس خود «الآثار الباقیة» چنین می گوید:
«و فی العشرین رد رأس الحسین(ع) الی جئته حتی دفن مع جئته و فیه زیارة الاربعین و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام»
یعنی: سر مقدس امام حسین(ع) در بیستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده و با پیکرش دفن شد. زیارت اربعین در خصوص این روز است اهل بیت(ع) نیز بعد از مراجعت از شام این روز را حرمت نهادند.
6) شیخ طوسی (متوفای 460ق) علت سنت شدن زیارت امام حسین(ع) در اربعین را تنها انجام مراسم تدفین سرهای مطهر امام(ع) و سایر شهدا در کربلا می داند. شهید قاضی طباطبایی می گوید:
«در کتب تاریخ، کاروان اهل بیت(ع) روز پانزدهم محرم از کوفه به سمت شام خارج شدند» ورود سرهای مطهر به شام در روز اول صفر معروف و مشهور است و تاریخ دیگری نقل شده است و بسیاری عید دانستن اول صفر سال 61 توسط بنی امیه را نقل کرده اند. از سوی دیگر همراهی سرهای پاک و اهل بیت(ع) هنگام ورود به شام گویا مورد اتفاق نظر همگان است. سید بن طاووس شیخ مفید و دیگران معتقدند اهل بیت(ع) و سرهای مطهر با هم به سمت شام حرکت کرده و با هم وارد شام شدند. اشخاص موثق می گویند مسافت کوفه تا شام را طی سه روز به راحتی می توان پیمود. محدث قمی می گوید: «روز هشتم، یزید اهل بیت را روانه کرد» با توجه به ورود اهل بیت(ع) در روز اول صفر و فاصله ده روزه کوفه به شام رسیدن اهل بیت(ع) به کربلا را در بیستم صفر به آسانی می توان تصدیق و باور کرد چون حدود دوازده روز می شود. امام حسین(ع) فاصله 470 کیلومتری مدینه و مکه را پنج روزه پیمودند (تقریباً روزانه 90 کیلومتر) در نتیجه مسافت شام تا کربلا را که حدود 570 کیلومتر است، طی هفت روز به راحتی می توان پیمود و مسافت شام تا کوفه را به طور عادی هشت روزه می توان طی کرد.
شهرت دفن سرهای مطهر
با توجه به این که دفن سر مطهر امام حسین(ع) در کربلا به معنای آمدن اهل بیت(ع) به کربلا است، اعتراف به این موضوع، خود دلیلی مستقل بر این مدعا است. یکی دیگر از موضوعاتی که به عنوان دلیل معتبر و سند قانع کننده، در رابطه با ورود اهل بیت(ع) به کربلا می تواند مورد استفاده قرار گیرد، جریان دفن سر مقدس امام(ع) در کربلا و ملحق شدن آن به پیکر مطهر است. طبق اسناد و مدارک یاد شده، بازگشت سرهای مطهر شهیدان به کربلا و پیوستن به پیکرهای پاک آنان اگر مورد اتفاق نظر و اجماع همة علما و مورخان بزرگ شیعه نباشد، معروف و مشهور بودنش بین آنها قطعی و مسلم است. اهل سنت نیز از این شهرت بین شیعیان آگاهی دارند و به گفته برخی، مؤید به عقل و نقل است و دفن سر مطهر امام حسین(ع) در غیر کربلا مورد تأیید بزرگان نیست.
مراسم اربعین
به طور مسلم و قطعی تا قبل از واقعه عاشورا، مراسم اربعین یعنی بزرگداشت شهیدان یا مردگان، عرفاً یا شرعاً رسم نبود. درصدر اسلام نیز برای مرگ بزرگانی همچون ابوطالب و خدیجه و شهادت بزرگوارانی چون حمرة سیدالشهداء جعفر طیار و دیگران عملاً هیچ گونه اثری از اربعین دیده نشده و از کسی هم نقل نشده است. اینک پرسش قابل طرح این است که در روز بیستم صفر- غیر از اربعین بودن-چه اتفاق تازه ای رخ داد که زیارت امام حسین(ع) با الفاظ خاص و برنامة مخصوص مستحب و سنت شد تا آنجا که یکی از پنج نشانة تشیع خاص و ولاء و ایمان خالص قرار گرفت؟ آیا اربعین و چهلم بودن به تنهایی می تواند علت این مراسم روحانی باشد؟و آیا آمدن و زیارت جابر به عنوان صحابی معروف یا اولین زائر می تواند دلیل سنت شدن اربعین شود؟ پس رمز و فلسفة حضور بر مرقد مطهر و تربت پاک امام حسین(ع) در روز بیستم صفر و خواندن زیارت اربعین چیست؟ به نظر می رسد؛ این دو دلیل نمی تواند رمز و راز عظمت و سنت مراسم اربعین باشد. پاسخ صحیح و قانع کننده مرحوم شیخ طوسی طبق نقل شیخ شهر آشوب پرده از راز این معما می گشاید و علت واقعی رسم سنت اربعین را مراسم تدفین و برپایی سوگواری و عزاداری و نوحه خوانی و تجدید خاطره مصائب جانسوز و جانگداز عاشورا می داند. علاوه بر این روایات معتبر و مستفیضه و شاید متواتر دال بر گریستن آسمان بر عزاداری امام حسین (ع) به مدت چهل روز نیز، پرده از رمز و راز این موضوع برمی دارد. در نتیجه اربعین دارای محتوایی آموزنده و یادآور خاطره ای حیات بخش و با قداست است و چه شایسته و بجاست که مراسم تدفین سر مطهر امام حسین(ع) و شهدای با وفای کربلا پس از چهل روز جدایی از بدن و گرداندن بر سر نی در خیابان ها و بیابان ها و کوچه و بازارها برای همیشه و تا ابد زنده بماند و همه ساله، مراسم بزرگداشت این خاطرة به یاد ماندنی و فراموش نشدنی با عزت و احترام و هر چه باشکوه تر برگزار شود و روحیه ظلم ستیزی به عنوان یک درس آموزنده از اسناد بزرگ بشریت، ازحسین بن علی(ع) به نسل های آینده بویژه جوانان منتقل شود و همچنان زنده و شاداب گرم و گیرا حفظ شود تا زمینه قیام بزرگ جهانی و عدل گستر مهدی موعود (عج) فراهم آید.
كلام امام حسين (ع)
خير فراوان در پنج چيز
خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ لَمْ يَكُنْ فِيهِ كَثِيرُ مُسْتَمْتِعٍ: اَلْعَقْلُ، وَ الدّينُ وَ الاَدَبُ، وَ الْحَيَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ
امام حسين (ع) فرمود: «پنج چيز است كه در هركسى نباشد، خير زيادى در او نيست: عقل، دين، ادب، حيا و خوشخويى»
حياة الامام الحسين(ع)، ج ۱ ص۱۸۱
همراه با شهيدان كربلا
قارب بن عبداللَّه دُئِلى
يكي دیگر از شهداي ايراني كربلا، قارب، فرزند عبداللَّه از ياران باوفاى امام حسين(ع) بود. پدرش عبداللَّه بن ارَيْقِطْ يا ارَيْقِدْ دُئلى ليثى هنگام هجرت پيامبر (ص) از مكه به مدينه راهبلدى آن حضرت را به عهده داشت. مادرش فُكَيْهِة- كنيز امام حسين(ع) و در خدمت رباب، دختر امرؤ القيس، همسر آن حضرت بود. حضرت امام حسين(ع) فكيهه را به همسرى عبداللَّه بن اريقط درآورد و قارب حاصل اين ازدواج بود، از اين رو وى را غلام امام حسين(ع) به شمار آوردهاند. قارب همراه كاروان حسينى از مدينه به كربلا آمد و چون روز عاشورا فرا رسيد، در حمله نخست به درجه رفيع شهادت نايل آمد. در زيارت ناحيه از وى چنين ياد شده است: السلام على قارب مولى الحسين (ع).
ایام حسینی
اسراى اهل بيت در مجلس ابن زياد
پس از آنكه اسرا و سرهاى مقدس شهدا را در كوفه گردانيدند، ابن زياد در كاخ خود نشست و دستور داد سر مطهر امام حسين(ع) را در برابرش گذاشتند. آنگاه زنان و كودكان آن حضرت را به همراه امام سجاد(ع) ، در حالي كه به طناب بسته بودند، وارد مجلس کرده، در برابر تخت آن ملعون ايستاده نگاه داشتند. در اين حال درباريان آن معلون به تماشا ايستاده بودند.
اسراى اهل بيت در زندان كوفه
پس از مجلس شوم ابن زياد، اهل بيت(علیهم السلام) را با غل و زنجير وارد زندان كوفه کردند.
خبر شهادت امام حسين(ع) در مدينه و شام
ابن زياد به مدينه و شام نامه نوشت و خبر شهادت امام حسين(ع) را منتشر کرد.
فرستادن سرهاى مطهر شهدا به سوى شام
بنابر بعضى اقوال، در پانزدهم محرم بود که سرهاى مطهر اهل بيت عصمت و طهارت (علیهم السلام) را به سوى شام حركت دادند. البته بعدها اهل بيت (عليهم السلام) سرهاى مطهر را به بدن ها ملحق كردند.
احكام ويژه محرم
سوال: آيا مراسم عقد و عروسى در ماه محرم حرام است؟
پاسخ: برگزارى اين نوع مراسم، اگر توأم با معصيت و يا هتك حرمت حضرت سيدالشهدا (ع) نباشد، اشكال ندارد، اما در آن هيچ نوع بركتى نيست و سزاوار است كه مسلمانان غيرتمند سعى كنند اين گونه مراسم را در ماههاى ديگر و ايام متناسب با خود برگزار كنند.