روايت کارآموزان آبادان به بهانه گشايش دومين موزه صنعت نفت كشور
نقش نفت!
سحر سعيديان- تصميم گيري ها درباره احداث يك مركز آموزشي تخصصي نفتي از سوي شركت نفت ايران و انگليس از روزهايي آغاز شد كه واردات كارگر فني براي كار در پالايشگاه آبادان، ديگر براي اين شركت به صرفه نبود و منافع اقتصادي شركاي طرف قرارداد حكم مي كرد که نيروي موردنياز خود را غير از مهندسان رده بالا، از سرمايه هاي انساني داخل كشور تامين كنند. اينگونه بود كه در سال 1312 خورشيدي (1933 ميلادي) و چند ماه پس از عقد قرارداد 60 ساله دولت ايران با سر جان کدمن رييس شرکت نفت ايران و انگليس، آجرهاي «كارخانه شاگردان فني» (Apprentice Training Shop) در مساحتي نزديك به 5هزار متر يك به يك روي هم چيده شد و نام و آوازه اش با دستيابي به جايگاه نخستين آموزشگاه فني كشور در كنار مراکز آموزشي بين المللي چون «کالج نفت» منچستر و «انستيتوي فني» واشنگتن قرار گرفت.
يكي از آخرين روزهاي آذر است كه براي دومين بار به ديدارش مي روم... رنگ و روي تازه اي به خود گرفته و گرد و غبار سال هاي دور بي توجهي را از چهره زدوده است... به خاطر دارم اواخر سال 1395 كه به همراه جمعي از روزنامه نگاران از اين مكان ديدن كرديم، همزمان با بارندگي هاي شهر، گل و لاي زيادي در محوطه و حياط اصلي كارگاه آن جمع شده بود که امكان ورود به ساختمان مركزي را دشوار مي كرد. آن روزها دولتمردان نفت در تكاپوي عقد قراردادها، تفاهم نامه ها و موافقت نامه هايي براي جذب سرمايه و توسعه طرح هاي صنايع نفت و گاز بودند، چرا كه درهاي ورود سرمايه گذاران خارجي بعد از توافق برجام روي كشور باز شده و ماحصل آن تلاش، با امضاي قرارداد توسعه و تثبيت ظرفيت قديمي ترين پالايشگاه كشور در آبادان به ثمر نشسته بود... كمي قبل تر از اين اتفاق مبارك، طرح ايجاد موزه هاي صنعت نفت در نخستين گام به افتتاح موزه «بنزين خانه آبادان» انجاميده و دست دركاران موزه ها در تدارك برنامه ريزي براي بازسازي و مرمت كارخانه شاگردان فني آبادان بودند.حالا در روزگاري كه رييس جمهوري آمريكا با ناديده انگاشتن توافق هاي بين المللي، از هر ابزاري براي اعمال فشار بر صنعت نفت ايران استفاده مي كند، راه اندازي يك موزه نفتي ديگر مي تواند پيام لزوم توسعه گردشگري صنعتي را براي مقامات كشور مخابره كند، مگر نه اينكه به روايت آمار مستند، ورود هر گردشگر خارجي به ايران مي تواند معادل فروش 30 بشكه نفت عوايد ارزي داشته باشد؟
اسامي آموزشگاه كارآموزان در دوره هاي مختلف
بناي كهن موزه كارآموزان آبادان از ساختماني سوله مانند با سقف بلند ايرانيتي در سمت راست و چند اتاق اداري در سمت چپ تشكيل شده كه محوطه اي مزين به گياهان و درختان بومي منطقه آنها را به يكديگر پيوند مي دهد. تابلوي معرفي موزه نيز به الماني از چرخ صنعت نفت آراسته شده و اسامي مختلفي از اين آموزشگاه روي آن درج شده است كه به گفته حشمت الله منعم، مشاور و مجري مركز مدارك، اسناد و آرشيو موزه هاي صنعت نفت با مشقت بسيار از اسناد، مدارك و مستندات پراكنده اي كه از فعاليت اين مركز در طول دوره هاي مختلف تاريخي بجا مانده، گردآوري شده است.منعم در اين باره توضيح مي دهد: «اپرنتيس ترينينگ شاپ»، نخستين نامي است كه براي اين مركز آموزشي درنظر گرفته شد و پس از آن با عناويني چون «كارخانه شاگردان فني»، «آموزشگاه حرفه اي»، «آموزشگاه كارآموزان»، «آموزشگاه كارآموزان حرفه اي»، «Artisan school»، «آموزشگاه افرازمندي»، «آموزشگاه حرفه اي آبادان»، «كارخانه فني»، «Train shop»، «Training shop»، «تري شاپ»، «تري خانه» و در نهايت همزمان با جنگ تحميلي و شهادت مدير اين مركز به نام «آموزشگاه حرفه اي شهيد دشتي» شناخته شد. مركز موزه ها و اسناد صنعت نفت نيز همگام با حركت تاريخي اين مجموعه، نام «موزه كارآموزان آبادان» را براي آن برگزيد.
گشت و گذار در نوستالژي هاي نفتي
در كنار ديوار اصلي بزرگترين سالن اين مجموعه، ترتيبي از ولوها و شيرهاي صنعتي مورد استفاده در ميادين نفتي در كنار يكديگر چيده شده و نگاه بازديدكننده را به سوي خود جلب مي كند. به محض ورود به اين سالن كه به كارگاه هاي كوچكتري تقسيم شده است، با انبوهي از ماشين آلات، تابلوها و ميزهاي كارگاهي مواجه مي شوي كه متناسب با رويكرد آموزشي خود، با فرشي از نوارهاي پهن زردرنگ از يكديگر جدا شده و در رديف هاي منظمي قرار گرفته اند. بر ديوار انتهايي سالن نيز نقشي نيمه شماتيك از فرايند پالايش نفت، نقش بسته تا با بهره گيري از پيچ ها و مهره ها، لوله ها، پمپ ها و ابزارآلات اين صنعت مادر، بازديدكننده را در سفر پرفراز و نشيب طلاي سياه از نخستين مراحل اكتشاف و حفاري تا انتقال به پالايشگاه و مبادي عرضه سوخت همراه كند.به گفته قاسم حديده، مسؤول راه اندازي و امين اموال موزه كارآموزان آبادان، حدود 220 قطعه ماشين آلات و قطعات آموزشي اين كارگاه از سلويج گيت 18، ايستگاه ده سي برنج و از زير خروارها خاك و آوار جمع آوري به اين مجموعه منتقل شده تا پس از اتمام مراحل مرمت، بازسازي و رنگ آميزي مجدد، به همت مجريان و مشاوران موزه هاي صنعت نفت، عمليات چيدمان آن انجام شود.همچنان كه تا انتهاي سوله مرتفع نيمه تاريك قدم مي زني، هنوز هم مي تواني نواي ممتد سوهان و اره و مته را از فراسوي تونل تاريك زمان بشنوي، هنوز هم مي تواني با گشت و گذار در نوستالژي ها و خاطراتي كه گذشت چند دهه آنها را كم رنگ يا بي رنگ كرده، سرزندگي و نشاط آن روزهاي كارآموزان را كه دفتر و كتاب به بغل و خط كش و گونيا به دست، «نفط» را مشق كردند، لمس كني... هنوز هم مي تواني بوي روغن و گريس و ورود تمدن به شهر اولين ها را استشمام كني...
پرورش 2300 متخصص فني
در ابتدا و با توجه به اهميت تربيت كارآموزان در نحوه كار و شكل دهي فلزات، كارخانه شاگردان فني به دو كارگاه «تراشكاري» و «ريخته گري» مجهز شد و متناسب با نياز صنعت و پالايشگاه، در دوره هاي بعد كارگاه هاي نجاري (Carpetry shop)، مقدماتي (basic shop)، ابزارهاي دقيق (Instrumentation shop)، تراش (Machine shop)، ماشين تراش (Lathe shop)، فلزكاري (Metal shop)، برق (Electric shop)، لوله كشي (Pipe shop) و... هم به آن اضافه شدند.اينگونه بود كه گذراندن دوره هاي تخصصي در «آموزشگاه حرفه اي، مسيري شد براي رسيدن به روياي دست يافتني كار در نخستين پالايشگاه خاورميانه و كارآموزان را با لباسي از جنس كارگاهي، راهي مدرسه آرزوها كرد...فرشيد خاييز، نماينده طرح موزه هاي صنعت نفت در آبادان مي گويد: «كارخانه شاگردان فني»، در طول دوره هاي مختلف فعاليت خود 2300 كارگر فني و تخصصي را به صنعت نفت تحويل داده است.وي دليل شكل گيري آموزشگاه كارآموزان را اينگونه عنوان مي كند: «با توجه به توافق هايي كه بين كنسرسيوم و دولت ايران صورت گرفت، مي بايست نيروي كار ماهر و متخصص از ايران انتخاب مي شد. آموزشگاه كارآموزان براي پرورش نيروهاي فني تأسيس شد و نيروهاي بومي منطقه با هر نوع نگرش و فرهنگي كه داشتند، براي آموزش راهي اين مركز شدند. افراد بي شماري از كاركنان پيشكسوت و مديران متخصص اين صنعت در دل همين آموزشگاه پرورش يافتند و به درجات علمي بالايي رسيدند. بسياري از آنها كرسي هاي دانشگاهي در ايران يا كشورهاي بين المللي را در اختيار دارند.»
فرهنگ آباداني چگونه شكل گرفت؟
با گريزي به گذشته صنعت شهر آبادان، مي توان دريافت كه خاستگاه صنعتي شدن كشور، از اين نقطه آغاز شد. خاييز به تجربه انگليسي ها در ساخت صنعت شهرهايي در بمبئي و دهلي نو اشاره مي كند: «انگليسي ها در تجارب گذشته خود با مشكلاتي مواجه شده بودند، بنابراين بعد از احداث پالايشگاه آبادان، قوانيني را براي اين شهر وضع كردند، چرا كه اقوام مختلفي از اقصا نقاط كشور به آبادان مهاجرت كردند. با تبعيت از اين قوانين، به عنوان يك اهرم بازدارنده از رفتار عشيره اي و طايفه اي، هر كسي كه با قوانين تازه صنعت شهر سازگاري نداشت، مجبور به ترك آن مي شد، بنابراين پس از مدتي با جاري شدن ضوابط صنعت شهر، تجانس فرهنگي ايجاد شد. مردم كه تا پيش از آن در خانه هاي بزرگ ساكن بودند، وارد خانه هاي كوچك با ديوارهاي كوتاه شدند، صداي يكديگر را مي شنيدند و با فرهنگ هاي هم آشنا شدند.همزمان با صداي چكش ساخت پالايشگاه آبادان، اقوام مختلفي از كرد، عرب ، لر، ترك ، اصفهاني ، فارس، بلوچ، بوشهري و... به صنعت شهر آبادان فراخوانده شدند و همزيستي مسالمت آميزي را در كنار يكديگر آغاز كردند.اينگونه بود كه با احترام به فرهنگ و دين اقوام مختلف و تبعيت از قوانين صنعت شهر، تجانس فرهنگي در آبادان شكل گرفت و فرهنگ جديدي را با مفاهيمي چون خونگرمي و مهرباني و با نام «فرهنگ آباداني» رقم زد و حالا پس از گذشت بيش از يك قرن، مردم مقيم اين شهر، خود را از پيكره آبادان جدا نمي دانند.»
گذر از ريل تاريخ شكل گيري صنعت نفت
ديدار از اتاق هاي اداري موزه كه بخشي از آن به نگهداري اسناد، مدارك، عكس ها و تجهيزات قديمي اختصاص دارد نيز خالي از لطف نيست و به جذابيت هاي اين مكان تاريخي افزوده است. سوار شدن بر قطار تندروي زمان و گذر از ريل تاريخ در فاصله سال هاي 1229 شمسي (1850 ميلادي) تا 1279 (1900 ميلادي) را مي توان در اين بخش تجربه كرد كه در 6 خط منفك با موضوعات مختلفي چون «جهان»، «ايران»، «نفت»، «آبادان»، «آموزش» و «آموزشگاه» قرار گرفته اند و بزنگاه هاي مهمي از اولين هاي تاريخ كشور را همچون اعزام اولين گروه دانشجويان ايران به اروپا، تأسيس اولين دانشگاه دنيا در جندي شاپور خوزستان، كشيدن اولين خط تلگراف ايران، تأسيس دارالفنون به عنوان اولين مدرسه مدرن ايران، انتشار اولين شماره روزنامه وقايع اتفاقيه و... يادآور مي شوند.نمايش تابلويي بزرگ از پرونده تحصيلي كارآموزان و مجموعه اي از ويترين ها، تابلوها، پرونده هاي اداري كارآموزان و اطلاعات مرتبط با اين مركز آموزشي نيز از ديگر اسنادي است كه در ادامه مسير بازديد به نمايش گذاشته شده است. خاييز به دو مقطع كوتاه تعطيلي اين آموزشگاه قبل از شروع جنگ تحميلي و پس از آن اشاره مي كند و مي گويد: فعاليت آموزشگاه كارآموزان بنا به سياست هاي ابلاغي وزارت نفت مدتي پس از خاتمه جنگ تحميلي متوقف شد؛ چرا كه تكنولوژي به سمت الكترونيكي شدن پيش مي رفت و نيازهاي صنعت متناسب با آن تغيير مي كرد و پس از آن به دستور مقام عالي وزارت نفت در دولت يازدهم و كوشش مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت، اين آموزشگاه بار ديگر به رونق روزهاي گذشته بازگشته و در آينده نزديك به بهره برداري رسمي مي رسد.
خاطره بازي نفتي ها در قديمي ترين آموزشگاه خاورميانه
قاسم و خلف، دو كارآموز «كارخانه شاگردان فني» آبادان، سال گذشته با سفر به آبادان از موزه در حال احداث كارآموزان آبادان ديدن كردند. پس از آن قاسم برشوي به ياد همكلاسي هاي خود، قطعه نثري را تحرير كرد كه خواندنش خالي از لطف نيست:
آبادان، فقط من و خلف بوديم...
اين بار آبادان، شهر خسته من، شهر هميشگي ام نبود
اين بار مثل سفرهاي قبل، غريبه و بيگانه نبودم
خلف را ديدم، با اشك هايش، با موهاي سفيدش، با چين و چروك هاي چهره اش،
كارخانه كارآموزي ام را ديدم، بعد از پنجاه سال
گيره ام را ديدم، با ميز شكسته
با خلف مثل سال هاي قبل، روبه روي هم ايستاديم
بي سوهان و گونيا، بي هم دوره و معلم، بي دستكش و بويلرسوت
دفتر استادان را هم ديدم، خالي و بي كس بودند
دانشيار نبود، چاروسه، فوارق نبود، كوجاني هم نبود، فقط من و خلف بوديم...
دو قدم آن طرف تر، دفتر لوله و پمپ هم خالي بود
گشتاسبي نبود، باجوند هم نبود، فقط من و خلف بوديم...
ميزها، گيره ها، لوله ها و پمپ ها
و حتي انجين ها
بي كارآموز بودند
هيچ كس نبود، فقط من و خلف بوديم...
مته ها نمي چرخيدند، سوهان ها نمي ساييدند
بچه ها نبودند، هيچ كس نبود، فقط من و خلف بوديم...
گيره بود، اما سوهان نبود
دفتر بود، اما استاد نبود
فقط من و خلف بوديم...
فقط من و خلف...
گشايش دومين موزه نفت در آخرين روزهاي دي ماه
مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت در آخرين بازديد خود از آموزشگاه كارآموزان حرفه اي، از گشايش رسمي موزه كارآموزان آبادان به عنوان دومين موزه از طرح موزه هاي نفت در 25 دي ماه جاري خبر مي دهد.اكبر نعمت الهي با اشاره به اشيا و اسنادي كه ضمن مرمت و بازسازي آموزشگاه حرفه اي جمع آوري شده و در اين مكان به نمايش گذاشته مي شود، اميدوار است موزه كارآموزان بتواند بخشي از تاريخ يكصدساله صنعت نفت را براي دست دركاران و علاقه مندان اين صنعت به نمايش بگذارد.آموزشگاه فني و حرفه اي آبادان، پابه پاي توسعه صنعت پرآوازه نفت روزهاي پرفراز و نشيبي را طي كرده و حالا بعد از چند دهه ركود و رخوت، غبار از چهره زدوده و به انتظار مهماناني از روزگاران دور و نزديك نشسته است.