نگاهی به چند کتاب کاربردی برای شناخت تاریخ نفت در ایران (بخش نخست)
تاریـخ دانایی و بینایی
علی بهرامیخیلی صریح بگوییم، کتاب کم می خوانیم و مطالعه مان اندک شده است. معمولا از هرکس هم که بپرسی، یک پاسخ می شنوی، «وقت نداریم»، «مشغله ها نمی گذارد». حالا که کرونا رهایمان نکرده و همه زندگی و کار و بار مان را تحت تاثیر قرارداده، اکثریت ما اندکی فراغ بال پیدا کرده ایم. درست است مشکلات زیاد است اما اگر با این شرایط کرونا کمی وقت هایمان را مدیریت کنیم، جایی برای خواندن کتاب هم می توانیم باز کنیم. اگر مشعل را دنبال کرده باشید، خوب می دانید که یکی از اصلی ترین تلاش های ما در نشریه خودتان، معرفی کتاب های خوب و ارزنده برای خواندن بوده است. موضوع اصلی بخشی از این کتاب ها، تاریخ صنعت نفت در ایران معاصر بوده است. موضوعی به غایت چند وجهی، اثرگذار و بسیار مهم که مطالعه درباره آن می تواند شما را علاوه بر شناخت عمیق با تاریخ صنعت نفت ایران، با ابعاد مهمی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان نیز آشنا سازد. این بار هم با ما باشید در صفحه تاریخ، شما را با برخی کتاب های تاریخ نفت که بهترین نمونه های تاریخ نگاری درباره صنعت نفت ایران هستند، آشنا کنیم. بخش نخست این مطلب را دنبال کنید.
از تهران تا کاراکاس
این کتاب دو جلدی است شامل مجموعه ای از خاطرات منوچهر فرمانفرمایان از رجال عصر پهلوی و از نخستین فارغ التحصیلان مهندسی نفت در ایران است. یک نکته مهم که کتاب او را خواندنی می کند این است که او نه صرفا مورخی بیرون از صنعت نفت ایران بلکه مشاهده گری است که از ماجراهای نفت ایران برای مخاطب خود روایت گری می کند. نویسنده به دلیل پست های فراوانی که در صنعت نفت ایران در عصر پهلوی داشته، خاطرات خود را در ابعاد گسترده و با جزئیات زیادی منتشر کرده است. در میان کتاب های تاریخ نفت، شیوه خاطرات نویسی کمتر پیدا می شود و شاید بتوان گفت یکی از نمونه های منحصر به فرد همین کتاب «از تهران تا کاراکاس» است. خواندن این کتاب می تواند شما را با جزئیات زیادی از تحولات اقتصادی و سیاسی نفت در دوران پهلوی آشنا کند. سه سمت بسیار مهم فرمانفرمایان عبارت بود از: مدیرکلی اداره نفت و امتیازات، معاونت مدیر فروش شرکت نفت ملی ایران و عضویت هیات مدیره کنسرسیوم بین المللی نفت.
از نفت تا داستان
چنانکه می دانید، داستانِ نفتِ ایران و پیدایش صنعت نفت در کشورمان از جنوب و در حوالی مسجدسلیمان آغاز شد. هم اکنون نیز مناطق نفت خیز جنوب، بزرگترین تولید کننده نفت ایران است و قلب صنعت نفت کشورمان در آنجا می تپد. کشف نفت و توسعه و گسترش صنایع مربوط به آن چیزی نبود که صرفا تاثیرات فناورانه داشته باشد بلکه اثرات اجتماعی و فرهنگی و هنری بسیار زیادی در منطقه جنوب و جنوب غربی ایران گذاشت. کتاب از «نفت تا داستان» نوشته شبنم حاتم پور به زاویه مهمی از تاثیر صنعت نفت در فرهنگ و هنر مناطق نفت خیز جنوب پرداخته است. این کتاب می کوشد تا با نگاهی تاریخی و تحلیلی نشان دهد که نفت چگونه در داستان های نوشته شده توسط نویسندگان جنوبی ایران، خودش را نشان داده است. این کتاب اگر چه به داستان نویسی مرتبط می شود اما در حقیقت نگاهی است تاریخی به سیر تحولات داستان نویسی نفتی در جنوب ایران. اگر اهل داستان و رمان هستید ، خواندن این کتاب قطعا بسیار جذاب خواهد بود. از خصلت های ویژه این کتاب این است که شما را با تاریخ حضور نفت در مناطق نفت خیز جنوب از زاویه ای ادیبانه آشنا خواهد کرد.
آقای رهبر
شهید غلامرضا رهبر، خبرنگار، گزارشگر، مستندساز و گوینده رادیو نفت ملی آبادان بود. سید قاسم حسینی کوشیده است تا در قالب کتابی که مجموعه ای از خاطرات همکاران نفتی شهید رهبر است، مجموعه ای مدون و منظم از زندگی این شهید به مخاطبان و علاقه مندان عرضه کند. نکته بسیار جالب توجه درباره کتاب «آقای رهبر» این است که در لابه لای تک تک خاطرات مکتوب شده، تاریخ صنعت نفت موج می زند. در حقیقت می توان گفت این کتاب یک تاریخ مردمی از صنعت نفت از سوی کارکنان آن است. تاریخی که در جزئیات بسیار دقیق و فنی روایت شده و خواندن آن می تواند مخاطبان را با دنیای نفتی کارکنان صنعت نفت و یکی از مشهورترین شهیدان صنعت نفت ایران آشنا سازد. نویسنده و گردآورنده خاطرات کتاب درباره شیوه کار و نحوه جمع آوری این کتاب نوشته است:«برای حفظ تسلسل تاریخی، سعی کردم خاطرات به صورت تاریخ مند و به اصطلاح کونولوژیک کنار هم چیده و در حد مقدور روایتی خطی از آغاز زندگی تا شهادت شهید غلامرضا رهبر به دست دهم. البته برخی از خاطرات فاقد تاریخ بودند. تاریخ برخی از خاطرات را با توجه به قراین درون و برون متنی، پیدا کردم، اما برخی از خاطرات همچنان بی تاریخ ماندند. سعی کردم در تدوین نهایی، آنها را در جای مناسبی بنشانم».
اصلاح طلبی ناکام
کتاب «اصلاح طلبی ناکام: واکاوی تئوریک جنبش ملی نفت و دولت دموکراتیک مصدق» را عباس نعیمی نوشته است. کتابی تاریخی – تحلیلی که تاکید آن بر اندیشه های دکتر مصدق و کسانی است که دولت او را شکل دادند. این کتاب ضمن توجه به وقایع و رخدادها می کوشد تا شیوه حکمرانی و کنش های سیاسی – اجتماعی مصدق و یارانش را از منظر تاریخ اندیشه، بررسی و واکاوی کند. اگر چه نویسنده به درستی جنبش و فکر دکتر مصدق را در اصلاح امور و شرایط اساسی اجتماعی و اقتصادی ایران دوران پهلوی دوم، دچار ناکامی می بیند اما مسئله اساسی کتاب، شناخت و درک صحیح از این ناکامی است. این کتاب بیش از آنکه بر احوالات و شخصیت های تاثیرگذار در جنبش ملی شدن صنعت نفت بپردازد، بر کنش ها و واکنش های نیروهای اثرگذار در این جنبش در حدود سالهای 1327 تا 1333 متمرکز است. کتاب «اصلاح طلبی ناکام» تحلیلی های قابل توجهی دارد و چنانچه آن را مطالعه کنید، با یک تاریخ تحلیلی و فکری مواجه خواهید بود که ممکن است در وهله نخست اندکی کسل کننده به نظر برسد، اما با کمی دقت بیشتر خواهید دید که شما را به لایه های عمیق تری از یک برش تاریخی کشورمان خواهد برد.
آتش نشانان، سربازان بدون پلاک
این کتاب خاطرات شفاهی است و به نوعی کوشیده است تا با روایت گری از فعالیت آتش نشانان مناطق نفت خیز جنوب، سیر تاریخی حضور این کارکنان صنعت نفت ایران را در برهه های زمانی مختلف نشان دهد. آتش نشانان نفت در صحنه های تاریخی زیادی حضورهای ماندگاری داشته اند و اگر می خواهید با بخشی از این حضور آشنا شوید، حتما این کتاب سرشار از رخدادهای تلخ و شیرین و حماسی را بخوانید. در پشت جلد کتاب«آتش نشانان، سربازان بدون پلاک» آمده است: «کتاب حاضر از مجموعه تاريخ شفاهي صنعت نفت است که در آن، آقاي ناصر سعدي پيشکسوت ايمني و رئيس پيشين اداره ايمني و آتش نشاني شرکت بهره برداري نفت و گاز گچساران، خاطرات و تجربيات خود را در سه بخش ارائه مي کند: بخش نخست خاطرات مربوط به حضور شرکت هاي خارجي تا مقطع انقلاب اسلامي، بخش دوم آغاز جنگ تحميلي تا مقطع بازسازي و سومين بخش حوادث و رويدادهاي پس از جنگ تاسال ۱۳۹۰ را شامل مي شود که به نوعي بي تأثير از رويدادهاي جنگ نيست».
اعتصاب کارکنان صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی
در آستانه رخداد پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 یک رویداد بسیار مهم، نقش بسیار حیاتی داشت. اعتصاب کارکنان صنعت نفت ایران توانست به قدری بر تحولات انقلاب اسلامی اثر بگذارد که تمامی معادلات دربار پهلوی و حامیان بین المللی آن را بر هم زد. کتاب «اعتصاب کارکنان صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی» که مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن را به چاپ رسانده، مجموعه ای بسیار نفیس از اسناد و مکاتبات این دوران و این رخداد بزرگ است. در این کتاب به ترتیب و توالی زمانی نشان داده می شود، کارکنان صنعت نفت چگونه وارد عمل شدند و برای پیروزی انقلاب دست به اعتصاب زدند. همچنین واکنش های حکومت در ابعاد محلی و مرکزی در این کتاب درج شده است. اگر به خواندن تاریخ از روی اسناد معتبر تاریخی علاقه مند هستید، خواندن این کتاب را از دست ندهید. برخی نامه ها و گزارش های این کتاب به قدری خواندنی هستند که گویی در حال تماشای یک سریال تاریخی هستید.
آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت
جنبش ملی شدن صنعت نفت بیش از هر چیز، با نام دکتر محمد مصدق گره خورده است؛ در حالی که آیت الله کاشانی با سابقه مبارزاتی بسیار بالایی که در عراق نیز داشت، توانست تاثیر بسیار زیادی بر این جنبش ملی ایرانی داشته باشد. ملی شدن صنعت نفت نه تنها در ایران دگرگونی های مهمی ایجاد کرد، بلکه تا سال های سال و حتی تاکنون که نزدیک به هفتاد سال از وقوع آن می گذرد، تاثیرات شگرفت منطقه ای و بین المللی نیز داشته است. کتاب «آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت» نوشته وحید کارگر جهرمی کوشیده است تا به نقش و تاثیر آیت الله کاشانی بر فراز و فرودهای جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران بپردازد. جهرمی با دقت و با بررسی اسناد معتبر، جزئیات بسیار زیادی از شخصیت، تاریخ مبارزات و دیدگاه های آیت الله کاشانی را بیان کرده است. این کتاب می تواند شما را با یک جنبش مهم تاریخ معاصر ایران آشنا کند؛ در حالی که تمرکزش نه بر دکتر محمد مصدق بلکه بر یکی دیگر از رهبران یعنی آیت الله کاشانی است.