نگاهی به دستاوردهای پژوهشی صنعت نفت با تکیه بر دانش بنیان ها
کاتالیست های ایرانی در راه بازار جهانی
مشعل صنعت نفت به عنوان صنعتی هایتک و پیشرو همواره کوشیده است خود را با آخرین فناوری های روزآمد دنیا همراه کند. حرکت در مسیر دانش و فناوری و دانش بنیان کردن صنعت نفت، یکی از اصلی ترین اهداف در سال های اخیر بوده و این روند به ویژه در دولت سیزدهم شتاب بیشتری گرفته است. در سال 1402 و در ادامه تلاش های فناورانه و دانش بنیان صنعت نفت، اقدام های متعدد به مرحله اجرا رسیده اند و برای بسیاری دیگر از اقدام ها نیز برنامه ریزی شده است. در این مسیر اگرچه مجموعه هایی همچون معاونت پژوهش و فناوری، پارک فناوری صنعت نفت، پژوهشگاه صنعت نفت و برخی زیرمجموعه هایی که به گونه ای مستقیم با موضوع پژوهش و فناوری ارتباط داشتند، فعالیت هایی انجام داده اند، اما شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت هم به شکل مجزا در این مسیر گام های مهمی برداشته اند که مرور آنها در پایان 1402 می تواند اثرگذار باشد.
صنعت نفت در دو سال و اندی فعالیت دولت سیزدهم بویژه در سال 1402 با تکیه و اعتماد به شرکت های دانش بنیان، موفق شده است گام های ارزشمندی را در مسیر داخلی سازی انواع مختلف تجهیزات موردنیاز این صنعت بردارد.
این شرکت ها با روزآمد کردن خود در حوزه های مختلف به بالی برای پرواز مطمئن در صنعت نفت بدل شده اند؛ به گونه ای که هم اکنون بیش از 650 مورد آنها با مجموعه های مختلف صنعت نفت همکاری دارند.
رکوردهای چشمگیر در ساخت داخل
موضوع ساخت داخل تجهیزات صنعت نفت و بومی سازی این نیازها هر روز بیش از پیش به شکوفایی و رکوردهای جدید منتهی می شود. بر اساس آمارهای رسمی وزارت نفت، شمار طرح های تولید بار اول صنعت نفت که در دوره ای ۱۲ ماهه (تا مهرماه ۱۴۰۱) به معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری ارسال شد، افزایش ۷۸ درصدی را در مقایسه با دوره مشابه نشان می دهد و البته بدون تردید، این آمار در به روزرسانی جدید، افزایش بیشتری خواهد داشت. جواد اوجی، وزیر نفت، در دومین نمایشگاه روایت پیشرفت که بهمن ماه 1402 در مشهد برگزار شد، با تأکید بر ساخت داخل ۲۰۰ قلم کالای پرمصرف صنعت نفت در دولت سیزدهم، گفت: در آغاز دولت ۱۵۰ شرکت دانش بنیان در وزارت نفت فعال بود و امروز بیش از ۶۵۰ شرکت در مجموعه وزارت نفت کار می کنند.
درسالی که گذشت، در ادامه فعالیت های ساخت داخل، توربواکسپندر پتروشیمی شازند با مشارکت یک شرکت دانش بنیان در مجتمع گاز پارس جنوبی بومی سازی شد و این مهم بیش از ۴ هزار میلیارد ریال صرفه جویی به ارمغان آورد. در نمونه مشابه توربواکسپندر برای مجتمع گازی پارس جنوبی، هزینه ساخت نمونه خارجی این تجهیز ۳.۵ مگاواتی ساخت شرکت کرایواستار (Cryostar) فرانسه در حدود ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار یوروست که با بومی سازی آن از سوی یک شرکت دانش بنیان ایرانی، افزون بر کاهش هزینه درحدود ۳ میلیون یورو ۵۵ درصد صرفه جویی ارزی ایجاد خواهد شد.
در صورت به کارگیری موفق این تجهیز در پالایشگاه پنجم پارس جنوبی، افزون بر رفع نیازهای پالایشگاهی کشور، ایران به یکی از معدود کشورهای تولیدکننده توربواکسپندر در جهان تبدیل می شود.
در اقدامی دیگر و به دلیل عملکرد و اعتمادی که صنعت نفت به شرکت های دانش بنیان داشته است، شرکت ملی نفت ایران، تفاهم نامه استقرار مرکز راهبری میدان های هیدروکربوری را برای ۱۵ میدان نفت و گاز با شرکت های دانش بنیان امضا کرد.
اما همراه شدن صنعت نفت با مجموعه های دانش بنیان به ویژه در بخش بالادستی این صنعت به این اندازه محدود نشده و به زودی بزرگ ترین طرح دانش بنیان کشور یعنی طرح احیای چاه های کم بازه و بسته به بار نشسته و به زودی نخستین بشکه از چاه های کم بازده احیا شده را برداشت خواهیم کرد. در طرح احیای چاه های کم بازده و بسته برای نخستین بار چاه ها در اختیار شرکت های فناور و نوآور دانش بنیان بیرون صنعت نفت قرار می گیرند و می توانیم تولید چاه ها را با اعمال فناوری به بالای ۲ هزار بشکه در روز برسانیم.
تولید کاتالیست های کاربردی صنعت نفت
یکی از حوزه های مهم ساخت داخل، دستیابی به دانش فنی تولید و داخلی سازی انواع کاتالیست های پرکاربرد صنعت پتروشیمی و پالایش بوده است. در سالی که گذشت، افزون بر تولید و بومی سازی تعداد دیگری از کاتالیست های راهبردی همچون کاتالیست پالادیوم، بخش زیادی از این تولیدات برای بازارهای صادراتی آماده و ارسال شدند.
در گامی دیگر، کارشناسان یک شرکت دانش بنیان ایرانی درسه مجتمع فولاد و پتروشیمی روسیه در حال راه اندازی واحدهای تولیدکاتالیست برای کشور هستند و قرار است بزرگ ترین پتروشیمی تولیدکننده اوره و آمونیاک جهان نیز با کاتالیست های ایرانی این شرکت وارد مدار تولید شود. شرکت نفت و گاز سرو یکی از مجموعه های قدیمی دانش بنیان در حوزه ساخت انواع کاتالیست است که افزون بر تامین نیاز داخلی، محصولات خود را به کشورهای منطقه، همچنین روسیه و ونزوئلا هم صادر می کند. ایران در حال حاضر به ساخت حدود 95 درصد انواع کاتالیست های پر کاربرد در داخل کشور دست یافته و برای رسیدن به تولید 100 درصدی نیاز خود در کنار صادرات، دورخیز کرده است؛ ورود به حوزه تولید دانش فنی و تولید انبوه کاتالیست هایی مثل کاتالیست واحد RCD برای نخستین بار در کشور از همین دست تلاش هاست.
حالا دیگر تولید کاتالیست در داخل کشور و استفاده از نمونه های مشابه داخلی در مجتمع های پتروشیمی و پالایشگاهی به یک قرار ملی تبدیل شده است.
وزارت نفت پای کار حمایت از دانش بنیان ها
وزارت نفت دولت سیزدهم به دور از شعار و کلیشه های معمول، پای کار برای حمایت از شرکت های دانش بنیان ماند و از مسیرهای مختلف حقوقی، مالی، اداری، اصلاح قرارداد و یا ارائه تسهیلات مختلف بانکی و شکل گیری صندوق های مالی و تضامنی، زمینه این حمایت از شرکت های دانش بنیان و فناور را فراهم کرده است. مسئله مهم در این حمایت هم این بوده است که شرکت ملی نفت ایران و دیگر شرکت های زیرمجموعه، خودشان را متعهد به همکاری با این شرکت ها دانستند تا مجموعه های خصوصی و بیرونی صنعت نفت متوجه این اعتماد و حمایت بشوند و آنها هم پای کار بیایند.
این همکاری ها به شکلی گسترده از آغاز به کار دولت شروع شد و در سال 1402 با قوت ادامه یافت؛ به نحوی که تنها در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پخش و پتروشیمی تهران، ۵۰ قرارداد به همراه۱۲۰ تفاهم نامه و توافق نامه به امضا رسید و معاون علمی ، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهوری نیز از امضای ۵۱۶ میلیون دلار توافق نامه و قرارداد نفتی بین شرکت های دانش بنیان و فعالان صنعت نفت خبر داد. به دلیل همین عملکرد بود که روح الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری از وزارت نفت بابت حمایت از دانش بنیان ها و کسب رتبه نخست تولید اقلام راهبردی در سال 1401 و 1402 به شکلی متوالی قدردانی کرد. بر اساس اعلام معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهوری تنها در فاصله شهریور ۱۴۰۱ تا شهریور ۱۴۰۲ وزارت نفت موفق به دریافت ۱۷ ابلاغیه ترک تشریفات به ارزش ۱۰۱ میلیون دلار و عقد ۳۴ میلیون دلار قرارداد قطعی تولید بار اول با شرکت های دانش بنیان شده است.
جواد اوجی، وزیر نفت هم در نمایشگاه توانمندی های تولید ایرانی در حسینیه امام خمینی (ره) گزارشی از عملکرد دولت در حوزه حمایت از دانش بنیان ها و رشد فعالیت شرکت های فناور و سیاست گذاری های انجام شده، در مورد فعالیت های وزارت نفت در این حوزه نیز توضیحاتی به مقام معظم رهبری ارائه کرد. روح الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز در جریان این بازدید اعلام کرد: وزارت نفت در مدت پنج سال، تقریبا ۲ میلیارد دلار توافق نامه را در هفت گروه کالایی با مجموعه های دانش بنیان امضا کرده است؛.در همین نمایشگاه بود که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور هم در جریان آخرین اقدام های وزارت نفت قرار گرفت و دستورهایی برای رفع مشکلات و تسهیل و تسریع در روند فعالیت های شرکت های دانش بنیان صادر کرد.
رویدادهای فناورانه در تحکیم روابط
اما در سال 1402 در کنار عملکرد سازنده و پرکار صنعت نفت که در این گزارش تنها بخش های محدودی از آنها معرفی شدند، چند رویداد داخلی و بین المللی نیز برگزار شد که به گسترش این تعاملات بین دانش بنیان ها و شرکت های فناور و زیرمجموعه های صنعت نفت کمک زیادی کرد. رویدادهای همچون «پتروتک» که با تلاش معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت و پژوهشگاه صنعت نفت برگزار شد. در این رویداد تعداد قابل توجهی از شرکت های دانش بنیان و کارشناسان و دانشجویان در پنل های تخصصی فرصت بحث و تبادل نظر پیدا کردند و تفاهم نامه ها و قراردادهایی به امضا رسید.
افزون بر این، دو رویداد پتروفن و پتروکم و تعدادی دیگر از نمایشگاه های داخلی نیز با تاکید بر تعامل دو و چند جانبه شرکت های دانش بنیان، شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت و حامیان مالی و بانک ها برگزار شدند. با توجه به اشاره به رویدادهای بین المللی در متن، لطفا به چند مورد آن به اشاره شود.