سهم 70 درصدی گاز در سبد انرژی ایران
زنگ خطر ناترازی
مصرف گاز ایران معادل نصف اروپاست
مشعل رشد فزاینده مصرف گاز و کاهش توانایی پاسخ به تقاضای آن یکی از مهم ترین چالش ها در سبد انرژی کشور به شمار می آید.در سال های اخیر با توجه به گسترش روزافزون شبکه توزیع گاز طبیعی در کشور، همچنین توسعه صنایع، افزایش ظرفیت تولید و مشترکان بخش خانگی و عدم سرمایه گذاری مناسب موضوع ناترازی تولید و مصرف گاز در کشور اثرگذار بوده ودر فصول سرد سال بیشتر نمود داشته است. به عقیده کارشناسان زنگ خطر ناترازی گاز در کشور به صدا درآمده است که رفع این ناترازی افزون بر جلوگیری از پیامدهای منفی آن در اقتصاد کشور به امنیت بیشتر عرضه این سوخت پاک می انجامد و در مناسبات مهم سیاسی با کشورهای منطقه اثرگذار است. ایران با دراختیار داشتن 33 تریلیون متر مکعب گاز، دومین کشور دارنده ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان است و ۱۶ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد. 70 درصد از انرژی ایران از گاز طبیعی تامین می شود و این سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف کننده گاز طبیعی در دنیا به شمار می آید. ایران حدود یک درصد از جمعیت جهان را تشکیل می دهد، اما حدود ۶درصد از گاز طبیعی دنیا را مصرف می کند؛ به طوری که مصرف گاز طبیعی در ایران، معادل حدود نصف کل مصرف گاز طبیعی در قاره اروپاست.
بخش زیادی از ذخایر گازی ایران در میدان پارس جنوبی و خلیج فارس متمرکز شده که با قطر مشترک است. مجموع تولید گاز ایران در پالایشگاه های کشور در سال 1402 حدود 277 میلیارد متر مکعب بوده است که این میزان گاز به شبکه گازشهری و روستایی، صنایع، واحد های پتروشیمی و نیروگاه ها اختصاص یافته است. مصرف گاز طبیعی کل کشور در نیمه نخست پارسال ۱۱۷ میلیارد و ۵۵ میلیون مترمکعب بوده و به این ترتیب حدود ۱۳۲ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در پاییز و زمستان ۱۴۰۲ و ۲۴۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در کشور در سال ۱۴۰۲ مصرف شده که این مقدار نسبت به سال پیش از آن (۱۴۰۱) ۷ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. از مجموع این مقدار گاز مصرف شده، ۱۱۹ میلیارد مترمکعب سهم بخش خانگی، تجاری و صنایع غیر عمده، ۵۱ میلیارد مترمکعب سهم صنایع عمده و ۷۹ میلیارد مترمکعب گاز تخصیص یافته به نیروگاه ها بوده است.
سهم 70 درصدی گاز طبیعی در سبد انرژی ایران
بر اساس آمارهای جهانی، سهم گاز طبیعی از سبد انرژی در ایران بیش از 70 درصد است. این در حالی است که ایالات متحده که اولین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است و بیش از ۲۳ درصد از کل تولید گاز جهان را در اختیار دارد، تنها ۲۴ درصد از سبد انرژی آن به گاز اختصاص یافته است. این نسبت برای ترکیه و روسیه نیز به ترتیب ۲۴ و ۳۶ درصد است. از سوی دیگر، امروزه بیش از 80 درصد از تولید برق کشور وابسته به گاز است. در واقع به غیر از نیروگاه های برق آبی و تجدیدپذیر، سوخت سایر نیروگاه های تولید کننده برق، 86 درصد به گاز وابسته است و بیش از ۱۰۱ نیروگاه که از گاز طبیعی استفاده می کنند، برق تمام صنایع را تأمین می کنند. گاز در تأمین سوخت صنایع نیز نقش کلیدی دارد؛ به طوری که در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد صنایع و نیروگاه ها وابسته به گاز هستند و بیش از ۳۰ هزار واحد صنعتی بزرگ و مهم کشور که ۹۰ درصد محصولات کشور را تولید می کنند، از گاز استفاده می کنند. نقش کلیدی گاز در تأمین انرژی بخش خانگی نیز در آمارها مشخص است؛ به طوری که بر اساس آمار شرکت ملی گاز ایران ضریب نفوذ گاز در بخش شهری اکنون ۹۸.۹۷درصد و در بخش روستایی ۸۶.۱درصد است، ضمن آنکه ۲۷.۵ میلیون مشترک شهری و روستایی در کل کشور از انشعاب گاز برخوردارند.
افق تراز تولید و مصرف گاز
بر اساس سند «تراز تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور تا افق 1420» مصوبه شورای عالی انرژی، پیش بینی می شود مصارف گاز از رقم متوسط روزانه 750 میلیون مترمکعب در سال 1400 با فرض اینکه هیچ اقدامی در زمینه بهینه سازی مصرف رخ ندهد، به حدود متوسط روزانه هزار و 220 میلیون مترمکعب در سال 1410 و متوسط روزانه هزار و 554 میلیون مترمکعب در سال 1420 برسد. در حال حاضر میزان تولید کل گاز خام کشور در زمستان حدود یک میلیارد مترمکعب در روز است که رقم خالص تولید گاز کل کشور در روز را می توان 950 میلیون مترمکعب دانست (در حالی که نیاز زمستانی در شرایط فعلی روزانه حدود 1060 میلیون متر مکعب است). اگراقدام موثری درباره میادین و منابع گازی کشور به لحاظ فشارافزایی یا سایر اقدام های افزایش تولید و توسعه ای انجام نشود، پیش بینی می شود در سال 1410 رقم تولید کل گاز کشور به 800 و در سال 1420 با یک کاهش آشکار به 450 میلیون مترمکعب در روز برسد که این یک پیش بینی بسیار نگران کننده است. بر اساس پیش بینی کارشناسان، میزان تولید گاز کشور در سال 1410 درحالی به 800 میلیون مترمکعب در روز می رسد که نیاز به مصرف، با روند فعلی در سال 1410 در شرایط زمستانی به رقم یک میلیارد و 472 میلیون مترمکعب در روز می رسد؛ بنابراین برای سال 1410 نیازمند افزایش تولید حدود 672 میلیون مترمکعب در روز هستیم.
پیامدهای ناترازی
ناترازی گاز پیامدهایی را به دنبال دارد که تقریبا تمامی بخش های اقتصاد کشور را درگیر می کند. کاهش درآمد، رشد اقتصادی و تولید ناخالص ملی، کاهش درآمدهای صادرات گاز، کاهش سرمایه گذاری در صنایع مرتبط با گاز، کاهش جذب سرمایه خارجی و کاهش توانایی رقابتی صنایع داخلی، مهم ترین پیامدهای ناترازی گاز در کشور را شامل می شود.
راهکارهای جبرانی
روند فزاینده مصرف گاز دربخش های مختلف کشور و کاهش چشمگیر افت فشار در میدان گازی پارس جنوبی به عنوان مهم ترین و اصلی ترین منبع تامین گاز کشور موید این نکته است که باید هرچه سریع تر درباره جلوگیری ازکاهش تولید گاز در کشور اقدام های اساسی صورت گیرد.این اقدام ها فعالیت های توسعه ای در میدان های گازی کشورو استفاده از طرح های فشارافزا در میدان گازی پارس جنوبی، رویکردهای پیشگیرانه و بهینه سازی مصرف گاز در تمام بخش های مختلف و اصلاح الگوی مصرف خانگی را شامل می شود که به عقیده کارشناسان، تنها با اصلاح فرهنگ مصرف انرژی می توان از این بحران عبور کرد، حال آنکه موارد یاد شده نیز دررفع ناترازی گاز بسیار اهمیت دارد.
برنامه ریزی برای افزایش راندمان انرژی نیروگاه های حرارتی وتاسیسات مصرف کننده گاز و استفاده از انرژی های تجدید پذیر در بخش هایی که قابلیت دریافت این نوع انرژی را دارند، از دیگر مواردی است که به منظور جلوگیری از کاهش افت تولید گاز در کشور می تواند مورد استفاده قرارگیرد.
اجرای طرح های ذخیره سازی
از سوی دیگر، یکی از راهکار های رفع ناترازی گاز، ذخیره سازی است که در شرایط کنونی اقتصاد کشور به عنوان راهکاری برای عبور از این بحران به شمار می رود. مخازن در فصول گرم سال به تدریج پر می شوند، سپس در فصول سرد سال به کمک عرضه گاز طبیعی می آیند. ذخیره سازی گاز طبیعی دارای مزایای مختلفی است که از جمله مهم ترین آنها شامل کمک به تأمین گاز در فصول سرد سال، ایجاد امنیت در تأمین گاز و تعادل در شبکه گازرسانی در زمان وقوع حوادث پیش بینی ناپذیر، پایداری صادرات گاز، ارزآوری و تقویت موقعیت ژئوپولیتیک کشور، تداوم تأمین در گاز موردنیاز برای تزریق به مخازن نفتی با هدف ازدیاد برداشت، کاهش انتشار آلاینده ناشی از سوخت مایع جایگزین در نیروگاه و کمک به مدیریت شبکه گازرسانی نقاط مختلف کشور است.
بر اساس اعلام مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، یکی از شاخص هایی که به ازای آن می توان وضعیت ذخیره سازی گاز در هر کشور را بررسی کرد، سهم ظرفیت ذخیره سازی گاز یک کشور از کل میزان مصرف گاز در آن کشور است. به صورت متوسط سهم ذخیره سازی گاز از کل مصرف در دنیا ۱۱ درصد و در بین همه کشورهایی که مخزن ذخیره سازی گاز دارند، ۱۶.۴ درصد است. این عدد برای اروپا برابر با ۲۳ درصد است و ایران با دارا بودن ۱.۴ درصد ظرفیت ذخیره سازی از کل مصرف، رتبه پایینی دارد.
افزایش پایداری تولید و امنیت عرضه در شبکه انتقال
از آنجا که کشور ایران یکی از طولانی ترین خطوط توزیع گاز را در اختیار دارد، ذخیره سازی گاز در کشور از جهت افزایش پایداری تولید و امنیت عرضه در شبکه انتقال دارای اهمیت بسیار بالایی است.
به دلیل سهم بالای بخش خانگی و تجاری در مصرف گاز طبیعی در کشور در فصول سرد سال، مصرف این بخش به دلیل نوع کاربرد گاز برای گرمایش افزایش چشمگیری می یابد که برای تأمین گاز آن کشور مجبور به کاهش عرضه گاز به بخش های دیگر از جمله نیروگاهی و صنعتی شده است. تمام این مسائل لزوم افزایش ظرفیت ذخیره سازی در کشور را نشان می دهد. افزون بر مسئله ناترازی فصلی، مشکل تأمین گاز در استان های شمالی و شمال شرقی کشور در فصول سرد، لزوم توسعه ذخیره سازی با اولویت استان های مذکور را توجیه می کند.
موضوع ذخیره سازی گاز در ایران که از سال ۱۳۸۶ به صورت جدی مطرح شد، در سال هایی دچار فراز و فرودشد که با تأسیس شرکت ذخیره سازی گاز، به اجرای دو طرح ذخیره سازی گاز در میدان شوریجه و سراجه انجامید. میزان ذخیره سازی گاز کشور از طریق دو مخزن سراجه (استان) قم با ظرفیت ۱.۲ و شوریجه استان خراسان رضوی با ظرفیت ۲.۲ میلیارد متر مکعب در سال صورت می گیرد. سال گذشته (1402) ۳ میلیارد و ۳۰ میلیون مترمکعب در دو مخزن شوریجه و سراجه ذخیره و بالاترین رکورد ذخیره سازی گاز طی ۱۰ سال اخیر نیز ثبت شد. در این حوزه پروژه های توسعه میدان گازی شوریجه D و فاز ۲ سراجه در حال اجرا هستند و اکنون چند طرح دیگر هم در دستور کار قرار دارد که از حالت مطالعاتی و ابتدایی خارج و به مرحله اجرا وارد شده اند. بررسی زمین شناسی نشان می دهد که ۴۰ ساختار با ظرفیت ذخیره سازی گاز طبیعی در کشور وجود دارد که در صورت سرمایه گذاری و انجام مراحل ارزیابی و توصیف مخزن می تواند به حل مسئله ناترازی فصلی، همچنین تأمین گاز در بخش های شمالی کشور کمک شایانی کند. از سوی دیگر، آنچه در راه اندازی مخازن ذخیره سازی گاز در کشور اثر گذار است، با احتساب انجام سرمایه گذاری های لازم، تولید گاز در کشور است که این موضوع خود اجرای طرح های توسعه ای تولید گاز در کشور را بیش از پیش تاکید می کند.
ذخیره سازی زیرزمینی و روزمینی گاز و استفاده از آن در فصل سرد برای افزایش پایداری تأمین گاز، اجتناب ناپذیر است. بر اساس شواهد موجود، کشورهای توسعه یافته صنعتی نیز که ذخایر نفت و گاز زیادی در اختیار ندارند، برای اینکه در تولید با مشکل روبه رو نشوند، از کشورهای خاورمیانه مانند قطر، ال ان جی خریداری و آن را به گاز طبیعی تبدیل و این گاز را در صنایع استفاده می کنند تا تولیدشان در طول سال به صورت مستمر ادامه داشته باشد، موضوعی که در کوتاه مدت می تواند اثرها و نتایجی مطلوب داشته باشد.